آثار مخرب گرد و خاک

امروز وقوع گرد و خاک از کانون‌های داخلی یا خارجی، بخشی جدایی ناپذیر از پیش‌بینی‌ سازمان هواشناسی کشور است. گرد و خاک یکی از علل آلودگی هواست که در نقاط مختلفی از کشور جابجا می‌شود و تجربه تنفس ناسالم برای گروه‌های حساس، ناسالم برای همه، خطرناک و بسیار خطرناک را رقم می‌زند. این در حالیست که تهران از ابتدای سال ۱۴۰۴ تا ۷ مهرماه سال ۱۴۰۴ تنها ۶ روز هوای پاک را تجربه کرده و بر اساس آمارها در سال ۱۴۰۳ بیش از ۳۵ هزار و ۵۴۰ مرگ منتسب به مواجهه طولانی‌مدت با ذرات معلق کوچک‌تر از ۲.۵ میکرون ثبت شده است.

به گزارش ایسنا، آلودگی هوا و افزایش سطح آلاینده‌ها روند زندگی را مختل و در سطوح بالاتر سلامت و زیست انسان را به‌شدت تهدید می‌کند. بر اساس اعلام وزارت بهداشت در سال ۱۴۰۳ بیش از ۳۵ هزار و ۵۴۰ مرگ منتسب به مواجهه طولانی‌مدت با ذرات معلق کوچک‌تر از ۲.۵ میکرون ثبت شده و داده‌ها نشان داده است که تنها در تهران مرگ بیش از ۷۰۰۰ نفر به این آلاینده ارتباط دارد این در حالیست که پایتخت تا ۷ مهرماه سال ۱۴۰۴ تنها شش روز هوای پاک و ۱۱۰ روز هوای قابل قبول داشته است. کیفیت هوا ۶۶ روز ناسالم برای گروه‌های حساس، دو روز بسیار ناسالم و دو روز بسیار خطرناک بوده است.

در ماه‌های گذشته تهران به دفعات با خیزش گرد و خاک روبرو بوده و که منشا آن کانون‌های گرد و خاک محلی در اطراف تهران اعلام شده است البته این شرایط تنها محدود به پایتخت نیست و استان‌های دیگری مانند البرز، مرکزی و سیستان‌وبلوچستان درگیر این شرایط بوده‌اند.

پیش‌تر صادق ضیاییان - رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا - اعلام کرده بود: در سال جاری به دلیل کاهش بارش‌ها که حدود ۴۰ درصد بوده، وسعت کانون‌های گرد و خاک گسترش یافته است و همزمان کانون‌های جدید نیز ایجاد شده‌اند و شرایط تقریبا مشابه در سطح منطقه ایجاد شده است. برخی کشتزارها و مراتع به کانون‌های گرد و خاک تبدیل شده‌اند.

شیوه‌های مدیریتی و البته تغییرات اقلیمی از دلایل گسترش کانون‌های گرد و خاک عنوان می‌شود البته به نظر می‌رسد مخاطرات جوی، به خودی خود موجب تشدید اثر تغییرات اقلیمی نیز شده‌اند. در جداولی که سازمان هواشناسی کشور به‌صورت روزانه از وضعیت جوی پیش روی استان‌ها منتشر می‌کند، خیزش گرد و خاک به یک مخاطره پرتکرار بدل شده است؛ شرایطی که نه تنها سلامت عمومی را با چالش مواجه کرده است بلکه بر اساس مطالعات علمی به‌صورت مستقیم و غیر مستقیم بر شرایط دیگری مثل بارش، ابرناکی، ذوب برف‌ها و از دست رفتن مواد مغذی خاک تاثیر می‌گذارد.

سارا کرمی - عضو هیات علمی پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو - در یک نشست تخصصی، «آشنایی با عوامل موثر بر شکل‌گیری مخاطره طبیعی گرد و خاک و پیش‌بینی عددی آن» را بررسی کرد.

وی با تاکید بر آثار مخرب این پدیده‌ طبیعی بر سلامت، کشاورزی، زیرساخت‌ و اقتصاد گفت: امروزه به دلیل تغییرات اقلیمی، شدت و فراوانی مخاطرات طبیعی مانند پدیده گرد و خاک افزایش یافته است. اگرچه نمی‌توان از رخدادشان جلوگیری کرد اما می‌توان از تبدیل شدن آن‌ها به حادثه و مخاطره طبیعی جلوگیری کرد.

کرمی با تاکید بر اهمیت آمادگی و پیشگیری در برابر مخاطرات طبیعی اظهارکرد: طبق گزارش موسسه منابع جهانی، هر یک دلار که برای آمادگی در برابر بلایا هزینه شود، می‌تواند پنج تا ۱۰ دلار از خسارت‌های بعدی جلوگیری کند. این نشان‌دهنده اهمیت آمادگی و پیشگیری از چنین مخاطراتی است.

این عضو هیات علمی پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو مخاطرات طبیعی را به دو بخش قبل و بعد از رخداد، «آماده‌سازی و ارزیابی و پیش‌بینی مخاطره» و «پاسخگویی و بازسازی» دسته بندی کرد و ادامه داد: در بخش اول باید مخاطرات یک پدیده را در بلندمدت ارزیابی کرد و پیش‌بینی‌های لازم را انجام داد سپس در بخش دوم باید به مدیریت خسارات و ارزیابی دقیق وضعیت پس از وقوع پرداخت. این مراحل کمک می کند تا راهکارهای بهتری برای پیشگیری و مقابله با پدیده‌های طبیعی به دست بیاید.

هشدار درباره حوادث جوی با توجه به ریسک مخاطرات
وی در ادامه ضمن تاکید بر کاربرد سیستم‌های هشدار سریع مخاطرات به منظور آمادگی در برابر مخاطرات طبیعیدرباره تاریخچه این هشدارها گفت: در مراحل اولیه سیستم‌های هشدار سریع تنها بر اساس پیش‌بینی‌ها بود و پس از طی شدن چند مرحله در نهایت به هشدارهای سریع برپایه تصویر و حالا به هشدارهای سریع بر پایه ریسک مخاطره رسیده است.

اثرات مستقیم و غیر مستقیم گرد و خاک
این عضو هیات علمی پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو ضمن تاکید بر آثار مستقیم و غیر مستقیم گرد و خاک به عنوان یک مخاطره طبیعی گفت: گرد و خاک به دلیل تأثیرات مستقیم و غیرمستقیمی بر هوا به‌طور مستقیم با زندگی انسان‌ در ارتباط است. اگر جامعه‌ای از امکانات اقتصادی و مالی بالایی برخوردار باشد اما هوای پاک و مناسب برای تنفس نداشته باشند، با مهاجرت مواجه می‌شود. کما اینکه در حال حاضر بسیاری از کشورهای دنیا به ویژه در کشور خاورمیانه با این مسئله مواجه هستند.

وی با اشاره به تأثیر گرد و خاک بر تنفس و سلامت، کشاورزی، زیرساخت‌ها و آب و هوا نیز اظهارکرد: گرد و خاک می‌تواند به محصولات کشاورزی آسیب برساند و باعث کاهش کیفیت آن‌ها شود علاوه بر این به زیرساخت‌ها نیز آسیب می‌زند. این آسیب به‌ویژه در مناطقی اتفاق می‌افتد که دارای خاک‌های قابل فرسایش هستند چرا که فرسایش خاک به‌تدریج باعث از دست رفتن مواد مغذی خاک می‌شود و سلامت زمین‌ها را تهدید می‌کند.

تاثیر گرد و خاک بر اقلیم بر میزان ابرناکی و بارش‌
کرمی ادامه داد:‌ گرد و خاک همچنین می‌تواند بر اقلیم هر منطقه، تابش موج کوتاه و موج بلند و به صورت غیر مستقیم بر میزان ابرناکی و بارش‌ها تأثیر گذار است چراکه گرد و خاک به عنوان هسته‌های میعان و یخی عمل می‌کند و می‌تواند میزان ابرناکی یا بارش را بر اساس بستر منطقه کاهش یا افزایش دهند. این پدیده بر ذوب برف‌ها نیز تاثیر گذار است. یکی از آثار گرد و خاک که حالا با توجه به کمبود منابع آبی مورد توجه قرار گرفته نشست گرد و خاک در مناطقی است که دارای پوشش برف است. این شرایط موجب افزایش ذوب برف خواهد شد.

وی گفت: گرد و خاک یکی از عوامل اصلی کاهش دید و البته کاهش دید یکی از عوامل سنجش شدت این پدیده است.

نشست گرد و خاک روی دریا و خشکی
کرمی ادامه داد: یکی از مراحل طول عمر ریزگردها، نشستِ این ذرات جامد معلق آن‌ها روی سطوح است. نشست این ذرات روی سطوح به دو شکل «خشک» و «تر» یا «مرطوب» اتفاق می‌افتد. به عنوان مثال نشست ریزگردها روی زمین یا دریا نشست «خشک» است و نشست ذرات بر اثر بارش، اصطلاحا نشست «تر» نامیده می‌شود.

این عضو هیات علمی پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو سپس عوامل مؤثر بر شکل‌گیری گرد و خاک را نیز تشریح کرد و با بیان اینکه شکل‌گیری گرد و خاک تحت تأثیر عوامل متعددی است، به انتقال آن اشاره کرد و گفت: کاهش پوشش گیاهی و وزش باد منجر به تخریب خاک می‌شود سپس ذرات معلق ایجاد می‌شود که بخشی ار آن توسط انسان یا سایر جانداران تنفس می‌شوند. ذرات همچنین در مکان نیز منتقل می‌شود و روی سطوح، پوشش گیاهی و حتی اقیانوس‌ها می‌نشیند.

کرمی افزود: نشست گرد و خاک آثار گسترده‌ای بر اقیانوس‌ها دارد. به عنوان مثال گاهی در اقیانوس‌ها با توجه به مواد مغذی موجود موجب بهبود ماهیگیری و گاهی موجب ایجاد جلبک‌ها و اختلال در اکوسیستم دریا می‌شود.

وی با اشاره به مطالعات متعددی که تاکنون انجام شده است، گفت: گرد و خاک حتی در بعضی از مطالعات به عنوان عامل انتقال بیماری‌های مسری نیز شناخته می‌شود.

چرا باید گرد و خاک را پیش‌بینی کرد؟
به گفته این عضو هیات علمی پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو، در ادامه ضمن تشریح پیش‌بینی و مدل‌سازی پدیده گرد و خاک اظهار کرد: این کار نیازمند اطلاعات دقیق از وضعیت سطح زمین، آستانه‌های تغییرات آب و هوایی و داده‌های رطوبتی و... است.

وی به اهمیت پیش‌بینی‌های عددی تاکید کرد و گفت: پیش‌بینی‌ها کمک می‌کند شرایط مناسب برای تشکیل گرد و خاک به‌طور دقیق‌ شبیه‌سازی و برای جلوگیری از آثار مخرب آن برنامه‌ریزی شود.

وی در بخش‌ دیگری از ضحبت‌های خود به روش‌های کاهش گرد و خاک نیز اشاره کرد و مدیریت منابع آب و خاک به‌ویژه برای پوشش گیاهی، احیای تالاب‌ها و آبیاری پایدار، روش‌های کشاورزی حفاظتی و کاهش فرسایش بادی و... را نیز از جمله مواردی عنوان کرد که می‌توانند به ارتقای وضعیت و کاهش گرد و خاک کمک کنند.

کرمی در پایان تاکید کرد: سیاست‌ها و اقدامات مدیریتی همچون پایش و هشدار زودهنگام و توافقات منطقه‌ای برای مدیریت منابع آبی نیز نقش مهمی در کاهش آسیب‌های ناشی از گرد و خاک دارند.

*