کمانی که بر سر دشمن فرود آمد

از شب ۳۱ شهریور تا بامداد یکم مهر، پایگاه‌های شکاری و فنی نهاجا در حالت آماده‌باش کامل قرار گرفتند. کارکنان فنی، همافران و افسران به‌طور شبانه‌روزی مشغول آماده‌سازی جنگنده‌ها بودند. بسیاری از هواپیماهایی که تازه از روند تعمیر و بازسازی خارج شده بودند، در عملیات مشارکت کردند.

به گزارش ایسنا، صبحگاه یکم مهر ۱۳۵۹، تنها یک روز پس از آغاز رسمی تجاوز ارتش بعث عراق به خاک ایران، نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (نهاجا) با یکی از بزرگ‌ترین عملیات‌های هوایی تاریخ خاورمیانه پاسخ کوبنده‌ای به دشمن داد؛ عملیاتی که با نام «کمان ۹۹» ثبت شد. این عملیات نه تنها معادلات جنگ را در همان روزهای نخست تغییر داد، بلکه پیامدهای راهبردی و روانی عمیقی بر جای گذاشت و به‌عنوان نقطه عطفی در تاریخ دفاع مقدس ایران شناخته می‌شود.

زمینه‌های آغاز عملیات

تهاجم عراق به خاک ایران در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ با حمله همزمان زمینی و هوایی آغاز شد. ارتش بعثی بیش از ۱۴ پایگاه و فرودگاه ایران را هدف قرار داد و تلاش کرد نیروی هوایی ایران را از کار بیندازد. اما برخلاف تصور بغداد و حامیان خارجی‌اش، توان دفاعی و آمادگی نیروی هوایی ایران به سرعت خود را نشان داد.

پس از صدور «دستور عملیاتی البرز» و اجرای نخستین واکنش‌های سریع با عنوان «انتقام»، فرمان نهایی برای آغاز یک عملیات گسترده و همه‌جانبه صادر شد. رمز این عملیات «کمان ۹۹» بود که در واقع بزرگ‌ترین یورش هوایی ایران در سال‌های نخست جنگ محسوب می‌شد.

اهداف اصلی عملیات

«انهدام پایگاه‌های هوایی عراق برای جلوگیری از برتری هوایی دشمن»، «تخریب زیرساخت‌های لجستیکی شامل باندها، انبارهای مهمات، پناهگاه‌ها و مراکز فرماندهی»، «ایجاد برتری هوایی برای نیروهای زمینی ایران که در جبهه‌های جنوب و غرب تحت فشار شدید قرار داشتند»، «ارسال پیام روانی و راهبردی به فرماندهان عراق و حامیان خارجی آنان مبنی بر آمادگی و قدرت واکنش سریع ایران» برخی از اهداف پنهان و آشکار عملیات کمان ۹۹ بود.

آمادگی و بسیج نیروها

از شب ۳۱ شهریور تا بامداد یکم مهر، پایگاه‌های شکاری و فنی نهاجا در حالت آماده‌باش کامل قرار گرفتند. کارکنان فنی، همافران و افسران به‌طور شبانه‌روزی مشغول آماده‌سازی جنگنده‌ها بودند. بسیاری از هواپیماهایی که تازه از روند تعمیر و بازسازی خارج شده بودند، در عملیات مشارکت کردند.
طبق اسناد، بیش از ۱۴۰ فروند هواپیمای جنگنده بمب‌افکن و شکاری رهگیر از پایگاه‌های مختلف به پرواز درآمدند؛ آماری که در تاریخ جنگ‌های هوایی منطقه بی‌سابقه بود.

نحوه اجرای عملیات

عملیات کمان ۹۹ در سپیده‌دم یکم مهر ۱۳۵۹ آغاز شد.
- پایگاه دوم شکاری تبریز با اعزام ۴۰ فروند اف-۵ پایگاه موصل را هدف قرار داد.
- پایگاه چهارم شکاری دزفول با ۲۰ فروند اف-۵ به پایگاه ناصریه حمله کرد.
- پایگاه سوم شکاری همدان با ۱۶ فروند فانتوم اف-۴ پایگاه کوت‌العمره را بمباران نمود.
- پایگاه ششم شکاری بوشهر با ۱۲ فروند فانتوم پایگاه شعیبیه در بصره را در هم کوبید.
- پایگاه مهرآباد تهران نیز با ۱۲ فروند فانتوم پایگاه الرشید در نزدیکی بغداد را بمباران کرد.
در کنار این یورش‌ها، جنگنده‌های «اف-۱۴» با موشک‌های «فونیکس» وظیفه گشت رزمی و پوشش هوایی را برعهده داشتند و هواپیماهای سوخت‌رسان بوئینگ ۷۴۷ و ۷۰۷ نقش حیاتی در استمرار پروازها ایفا کردند.

اهداف مورد حمله

تمرکز اصلی حملات بر روی اهدافی بود که به‌طور مستقیم توان هوایی عراق را فلج می‌کرد:
- باندهای پروازی و مسیرهای خزش.
- پناهگاه‌های بتنی هواپیماها.
-برج‌های مراقبت و مراکز فرماندهی.
- مخازن سوخت و انبارهای مهمات.
- رادارها و مراکز ارتباطی.
این اهداف با دقت بمباران شدند و خسارت‌های سنگینی به نیروی هوایی عراق وارد آمد.

واکنش دشمن

حمله برق‌آسای ایران شوک بزرگی برای فرماندهان عراق بود. تحلیلگران غربی گزارش داده‌اند که پس از عملیات کمان ۹۹، عراق برای مدت طولانی قادر نبود بیش از ۵۶ درصد توان رزمی هوایی خود را به کار گیرد. بسیاری از جنگنده‌های عراقی برای در امان ماندن به کشورهای عربی مجاور منتقل شدند.

نتایج و پیامدهای راهبردی

برتری هوایی ایران: با انهدام بخش مهمی از توان هوایی عراق، نیروی هوایی ایران عملاً آسمان را در اختیار گرفت.
ایجاد آزادی عمل برای نیروهای زمینی: این برتری هوایی فرصت داد تا یگان‌های زرهی، پیاده و توپخانه ایران بدون نگرانی از پشتیبانی هوایی دشمن وارد عمل شوند.
ضربه روانی به عراق: فرماندهان بعثی که تصور می‌کردند نیروی هوایی ایران پس از انقلاب کارایی ندارد، در همان روزهای اول دچار شوک و سردرگمی شدند.


پیام به حامیان خارجی عراق: عملیات نشان داد که ارتش ایران همچنان توان بهره‌گیری از تجهیزات پیشرفته غربی را دارد و محاسبات خارجی‌ها در خصوص ضعف ایران اشتباه بوده است.

تحلیل رسانه‌های خارجی

آسوشیتدپرس گزارش داد که ایالات متحده پس از عملیات، هواپیماهای آواکس را در عربستان مستقر کرد تا اطلاعات هوایی برای عراق جمع‌آوری کنند.
خبرگزاری تاس شوروی به حمایت علنی از عراق پرداخت و اعلام کرد که براساس پیمان‌های نظامی، از این کشور دفاع خواهد کرد. این بازتاب‌ها نشان‌دهنده اهمیت راهبردی کمان ۹۹ و نگرانی قدرت‌های جهانی از توان هوایی ایران بود.

تداوم حملات و نقش پایگاه‌های ایران

پس از اجرای عملیات کمان ۹۹، نیروی هوایی ایران عملیات‌های راهبردی متعددی را طراحی و اجرا کرد. پایگاه سوم شکاری همدان در این میان نقشی محوری داشت؛ چراکه به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و برد بالای فانتوم‌های اف-۴، قادر بود تأسیسات نفتی و انرژی عراق در عمق خاک آن کشور را هدف قرار دهد.

جایگاه کمان ۹۹ در تاریخ دفاع مقدس

عملیات کمان ۹۹ را می‌توان نقطه عطف آغازین جنگ دانست؛ عملیاتی که نشان داد ایران نه تنها قربانی یک تجاوز نخواهد بود، بلکه با قدرت می‌تواند پاسخ بدهد. این عملیات در تاریخ نظامی ایران جایگاهی ویژه یافته و همواره به‌عنوان نمونه‌ای از سرعت عمل، هماهنگی و ایثار نیروهای مسلح معرفی می‌شود.

جمع‌بندی

عملیات «کمان ۹۹» تنها یک عملیات نظامی نبود؛ بلکه نمادی از مقاومت ملی در برابر تجاوز آشکار عراق به خاک ایران بود. این عملیات به دشمن و حامیانش نشان داد که برآوردهایشان از ضعف ایران پس از انقلاب، خیالی باطل است. از منظر نظامی، کمان ۹۹ توانست برتری هوایی ایران را در روزهای حساس ابتدایی جنگ تثبیت کند؛ از منظر روانی، روحیه مردم و رزمندگان را تقویت کرد؛ و از منظر تاریخی، الگویی ماندگار از همبستگی، تخصص و ایمان نیروهای هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران ارائه داد.

*