رنگ تیره لباس مدارس یادگیری را کاهش می‌دهد

لباس فرم دانش‌آموزان در ایران اگرچه توانسته دوام و یکدستی ظاهری را تأمین کند، اما هنوز از معیارهای اساسی همچون راحتی، توجه به تفاوت‌های سنی، تناسب با اقلیم‌های متنوع کشور و انتخاب علمی رنگ‌ها فاصله دارد. یک پژوهشگر حوزه مد و لباس معتقد است که بازنگری در طراحی با نگاه چندرشته‌ای از روان‌شناسی و جامعه‌شناسی گرفته تا طراحی لباس و مهندسی نساجی، می‌تواند این پوشش یکدست را از قالب صرفاً رسمی خارج کرده و آن را به ابزاری برای ارتقای نشاط، تمرکز و هویت‌بخشی دانش‌آموزان تبدیل کند.

آزاده مرادآبادی ـ پژوهشگر حوزه مد و لباس و مدرس دانشگاه ـ در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه برای بررسی هماهنگی طراحی لباس فرم دانش‌آموزان در ایران با استانداردهای طراحی لباس، باید نگاهی چندبعدی داشت، توضیح داد: نگاهی لازم است که هم جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی را پوشش دهد، هم تخصص طراحی لباس و هم استانداردهای جهانی و مطالعات روانشناسی را مد نظر داشته باشد. با توجه به معیارهای اصلی طراحی لباس، لباس فرم دانش‌آموزان باید عملکرد حرکتی مناسب، راحتی فیزیکی و روانی، هویت‌بخشی و استانداردهای پایدار را تأمین کند.

او ادامه داد: در ایران، لباس فرم مدارس تا حدی بعد عملکردی را پوشش می‌دهد، اما بیشتر بر رسمی بودن و جنبه‌های ظاهری و یکدستی محدود شده است. تکیه بر هر یک از این موارد، نتیجه نهایی را تحت تأثیر قرار خواهد داد. پس این استانداردها و کاربرد آن‌ها باید به طور جداگانه بررسی شوند و با توجه به آن، لباس فرم از طراحی تا دوخت صورت گیرد؛ بنابراین بازنگری ارگونومیک متناسب با سنین می‌تواند تحول خوبی ایجاد کند.

لباس‌هایی که راحت نیستند

این طراح لباس با تاکید بر اینکه در مانتوهای دخترانه و شلوارهای پسرانه، برش‌ها باید پاسخگوی نیاز به دویدن، بازی یا فعالیت‌های کلاسی دانش‌آموز باشد، اظهار کرد: پژوهش‌ها نشان داده‌اند که استفاده از برش‌های آزاد و پارچه‌های کشسان، علاوه بر افزایش دامنه حرکتی، وضعیت نشستن را هم بهبود می‌بخشد؛ رویکردی که هنوز در طراحی لباس بسیاری از مدارس ایران جایگاه جدی ندارد. حرکت آزاد در ورزش، بازی و فعالیت‌های کلاسی، به‌ویژه برای دانش‌آموزان دبستانی، ضروری است، اما برش‌های مستقیم و استفاده از پارچه‌های غیرکشسان، محدودیت حرکتی و کاهش تهویه ایجاد می‌کند. در حالی که کشورهای پیشرو از ساختار نیمه‌ورزشی و سبک در طراحی لباس فرم بهره می‌گیرند، در ایران چنین نگرشی به‌ندرت دیده می‌شود. نتایج میدانی نیز نشان می‌دهد که بخش زیادی از دانش‌آموزان دختر در فعالیت فیزیکی روزمره احساس محدودیت دارند.

مرادآبادی با بیان اینکه اگر بخواهیم لباس فرم، هم حس رسمیت داشته باشد و هم راحتی لازم را فراهم کند، باید بین ساختار و آزادی حرکت، توازن ایجاد کنیم، ادامه داد: یعنی ظاهر رسمی حفظ شود، اما آزادی حرکت در نشستن، راه رفتن و فعالیت‌های روزانه محدود نشود. مثلا استفاده از پارچه‌های ترکیبی، استفاده از ملزومات ساده و سبک، یا استفاده از رنگ‌های رسمی در بخش‌های محدود در لباس فرم و در عین حال رعایت تدابیر بصری و کنترل همه جانبه خروجی آن که به نظر می‌آید به یک تیم متخصص برای این کار نیاز است و نباید از نقش مؤثر طراحان لباس و مهندسان نساجی در این زمینه غافل شد. توجه به این موضوع، باعث می‌شود لباس هم استانداردهای ظاهری و رسمی بودن را رعایت کند و هم از نظر راحتی، پاسخگوی نیاز روزمره دانش‌آموز باشد.

طراحی لباس یکسان برای از هفت ساله تا ۱۷ ساله!

او در پاسخ به این پرسش که آیا در طراحی فعلی، به تفاوت‌های سنی (ابتدایی، متوسطه اول و دوم) توجه کافی می‌شود؟ بیان کرد: به‌طور کلی در طراحی فعلی لباس فرم مدارس، توجه به این تفاوت‌های سنی، هنوز در حد مطلوب نیست. در بسیاری از موارد، تغییرات صرفاً به سایز محدود می‌شود، در حالی که تفاوت سن، نیاز به تغییر در الگو، قد لباس، نوع تزئینات و حتی جنس پارچه را ایجاب می‌کند.

مرادآبادی با تاکید بر اینکه نیازهای حرکتی و روانی کودک دبستانی با نوجوان ۱۷ ساله به‌طور کامل متفاوت است، ادامه داد: کودکان به برش‌های آزاد، پارچه‌های نرم و جزئیات بصری جذاب نیاز دارند، درحالی‌که نوجوانان بیشتر بر هویت فردی و زیبایی‌شناسی منطبق با سلیقه‌شان تأکید دارند. مطالعات نشان داده که در بیشتر موارد، این تفاوت‌های اساسی در طراحی لحاظ نشده است. با این حال، طی سال‌های اخیر برخی طراحان دغدغه‌مند ایرانی گام‌هایی رو به جلو برداشته‌اند؛ برای مثال، استفاده از پارچه‌های سبک و کشسان برای مقاطع ابتدایی، طراحی نیمه‌رسمی متناسب با هویت نوجوانان و حتی پروژه‌های آزمایشی در چند مدرسه برای بومی‌سازی فرم‌های آموزشی الهام‌گرفته از نمونه‌های موفق صورت گرفته است که البته کافی نیست.

هرچه آسان‌تر، بهتر!

او همچنین با بیان اینکه غالبا انتخاب رنگ لباس‌های فرم مدارس بر اساس سهولت تولید انبوه، قابلیت پنهان کردن لکه و ایجاد یکنواختی ظاهری انجام می‌شود، و نه بر پایه مطالعات روان‌شناسی رنگ، اظهار کرد: این در حالی است که پژوهش‌های حوزه روان‌شناسیِ یادگیری تأکید دارند که رنگ محیط و پوشاک می‌تواند بر سطح انرژی، میزان تمرکز، نشاط و انگیزه یادگیری و تعاملات اجتماعی دانش‌آموزان تأثیر مستقیم بگذارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد در اکثر مدارس ایران، انتخاب رنگ توسط مدیریت مدرسه یا اداره آموزش‌وپرورش صورت می‌گیرد و معیار اصلی اغلب، کمتر نشان دادن آلودگی یا دسترس‌پذیری پارچه و مواردی از این قبیل است. تنها درصد کمی از این انتخاب با بهره‌گیری از مطالعات روان‌شناختی یا نظرخواهی از دانش‌آموزان و والدین انجام می‌شود.

کدام رنگ‌ها برای طراحی لباس فرم مدرسه مناسب هستند؟

این پژوهشگر حوزه مد و لباس در پاسخ به این پرسش که چه رنگ‌هایی می‌توانند بیشترین تأثیر مثبت را بر روحیه و تمرکز دانش‌آموزان داشته باشند؟ توضیح داد: انتخاب رنگ باید بیشتر بر پایه رنگ‌هایی باشد که در مطالعات لباس فرم مدارس و نمونه‌های جهانی بیشترین فراوانی و موفقیت عملی را داشته‌اند. بنابراین با توجه به مطالعات روان‌شناسی محیط آموزشی، انتخاب رنگ‌های ملایم و ترکیب‌های دو رنگ می‌تواند بیشترین اثر مثبت را بر روحیه و تمرکز دانش‌آموزان داشته باشد؛ مثلاً آبی روشن یا فیروزه‌ای که به کاهش اضطراب و تقویت تمرکز کمک می‌کند، ترکیب خاکستری روشن با رنگ‌های پاستلی، ایجاد حس رسمی همراه با آرامش بصری ایجاد می‌کند و رنگ سبز روشن به حفظ تعادل هیجانی و کاهش تنش کمک کرده و رنگ‌هایی نیز خلاقیت و نشاط را افزایش می‌دهند همچون رنگ زرد که می‌توان در طراحی لباس به طور موردی، از آن استفاده کرد.

او افزود: البته این درحالی است که انتخاب رنگ‌های تیره در لباس فرم مدارس ایران عمدتاً می‌تواند برای پوشاندن لکه و آلودگی، کاهش هزینه نگه‌داری، ایجاد یکپارچگی ظاهری و کنترل بصری باشد و محیط را هم رسمی‌تر نشان دهد. هرچند این رویکرد از نظر عملیاتی مزایایی دارد، اما پیامدهای روانی آن همچون کاهش شور و نشاط، ایجاد یکنواختی بصری، افت انگیزه و ارتباط دانش‌آموز با محیط، چشمگیر است. حتی مشاهداتی در حوزه روان‌شناسی محیطی نشان می‌دهد که این امر می‌تواند موجب خستگی ذهنی و کاهش بازدهی و یادگیری شود.

غلبه نگاه «دوام‌محور» به لباس دانش‌آموزان

مراد آبادی ادامه داد: هرچند در بسیاری از فرم‌های مدارس ایران، راحتی و انتخاب رنگ مناسب کمتر از دوام و یکپارچگی ظاهری مورد توجه قرار گرفته، اما نباید تلاش و خلاقیت برخی طراحان دغدغه‌مند را نادیده گرفت. در سال‌های اخیر، تعدادی از طراحان با استفاده از پارچه‌های ترکیبی سبک‌تر، افزودن بخش‌های کشسان در ناحیه کمر یا سرشانه و به‌کارگیری دوخت‌های انعطاف‌پذیر، سعی کردند محدودیت‌های موجود را کاهش دهند. با این حال، در بخش عمده بازار هنوز پارچه‌های سنگین رایج هستند که تبادل حرارتی و رطوبت‌گیری را کم می‌کنند و موجب ایجاد گرما و تعریق می‌شوند. در نتیجه، گرچه تلاش‌هایی برای بهبود آسایش و تهویه انجام شده، اما رویکرد غالب همچنان «دوام‌محور» باقی مانده و نیاز به توسعه بیشتر معیارهای راحتی احساس می‌شود.

پارچه و دوخت یکسان از شمال تا جنوب کشور!

او در بخش دیگری از صحبت‌های خود با اشاره به تنوع جغرافیایی و آب و هوایی در مناطق مختلف ایران، اظهار کرد: اما با این وجود در تمام مناطق برای فرم‌های مدارس عموماً از پارچه و دوخت یکسان استفاده می‌کنند. این امر در جنوبِ مرطوب موجب کاهش تهویه و افزایش گرما و در مناطق سرد باعث کمبود عایق و نیاز به لباس اضافه می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهد پارچه‌های رایج، تا حدودی، بیش از حد استاندارد گرما را نگه می‌دارند. برخی طراحان پیشرو اخیراً به طراحی اقلیم‌محور روی آورده‌اند، با نمونه‌هایی چون پارچه نخی سبک برای مناطق گرم و لایه‌های جداشونده برای مناطق سرد، اما این رویکرد هنوز فراگیر نشده است.

بررسی نقاط ضعف و قوت و پیشنهادهایی برای بهبود وضعیت

این پژوهشگر حوزه مد و لباس، افزود: باتوجه به مطالعات موردی در زمینه چالش‌های موجود در طراحی لباس مدارس، از طرفی مطالعات بسیاری در این زمینه وجود دارند که نشان می‌دهند طراحی لباس فرم مدارس در ایران تا حد بالایی از دوام خوب لباس به‌دلیل استفاده از پارچه‌های مقاوم برخوردار است. فشار اقتصادی به دلیل استفاده نکردن از برندهای مطرح، به نسبت پایین‌تر بوده و ایجاد حس هم‌سانی میان دانش‌آموزان نمود دارد. اما بی‌توجهی به روان‌شناسی سن و رنگ در طراحی، نبود رویکرد متناسب با شرایط متنوع آب و هوایی، یکنواختی طرح‌ها، کمبود جذابیت بصری و نوآوری خوب در این زمینه از نقاط ضعف است. البته مدتی است تلاش برای برطرف شدن خلأها ظهور و بروز پیدا کرده، اما اگر از نظرات متخصصان حوزه‌هایی همچون طراحی لباس، مهندسی نساجی، روان‌شناسی، انسان‌شناسی، جامعه‌شناسی فرهنگ، دین‌پژوهی و علوم تربیتی به صورت حرفه‌ای و به طور همزمان برای تصمیم‌گیری در این زمینه استفاده شود، ظهور و بروز آن، نتیجه بهتری خواهد داشت.

او ادامه داد: با توجه به شرایط متنوع اقلیمی، فرهنگی و آموزشی ایران و بر اساس نتایج پژوهش‌های داخلی و تطبیقی، بهبود طراحی لباس فرم مدارس می‌تواند مسیر خود را با توجه به این نکات دنبال کند؛ طراحی منطقه‌ای و فصلی، انتخاب رنگ‌ها بر اساس مطالعات علمی برای افزایش تمرکز، نشاط و تعامل، نه صرفاً بر مبنای سهولت تولید یا کاهش آلودگی ظاهری. دخیل کردن دانش‌آموزان و والدین از طریق نظرسنجی یا کارگاه ایده‌پردازی برای افزایش حس تعلق و پذیرش لباس، استفاده از برش و جزئیات تغییرپذیر که بتواند متناسب با رشد بدنی دانش‌آموز در طول سال تحصیلی یا مقطع آموزشی تغییر کند و هزینه‌ها را کاهش دهد و هرگونه تغییری که بتواند فاصله ایران را با استانداردهای جهانی کاهش دهد و هم‌زمان به نیازهای واقعی دانش‌آموزان در زمینه آسایش، هویت و عملکرد پاسخ دهد.

*