روایتی از دو گنجینۀ ماندگار

نمدهای استوار که با دست‌های پرتوان نمدمالان شکل می‌گیرند و کلاه‌های ظریف و پرزرق‌وبرقی که زنان روستای چِنشت با مهر و حوصله می‌دوزند، هر دو امروز به‌ عنوان میراث ناملموس خراسان جنوبی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده‌اند؛ گنجینه‌هایی که داستانی دیرینه از هنر، زندگی و هویت مردم این سرزمین را روایت می‌کنند.

فریبا کاهنی، کارشناس ثبت آثار ناملموس استان خراسان جنوبی در گفت‌وگو با ایسنا درباره این دو هنر سنتی ایران توضیح داد: هنر «نمد مالی» و مهارت سنتی «ساخت کلوته (کلاه پولی)» به‌عنوان دو جلوه اصیل از میراث فرهنگی ناملموس خراسان جنوبی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌اند. این دو مهارت که هر یک ریشه در تاریخ، فرهنگ و زندگی روزمره مردم این خطه دارند، بخشی از هویت بومی و خلاقیت هنری مردمان خراسان جنوبی را نمایندگی می‌کنند.

کاهنی درباره هنر «نمد مالی» گفت: نمد یکی از کهن‌ترین فرآورده‌های سنتی ایران است که برخلاف بافته‌ها، بدون استفاده از دار و ابزار بافندگی تولید می‌شود. این نسج نابافته با بهره‌گیری از فشار دست، رطوبت و حرارت شکل می‌گیرد و محصول نهایی آن در گذشته و امروز به‌ عنوان زیرانداز، لباس چوپانان و دیگر وسایل مورد استفاده قرار می‌گیرد. ویژگی برجسته نمدهای تولیدی در این استان، استحکام بالا و طی شدن کامل مراحل سنتی تولید است. نقوش ساده و ابتدایی که گاه با نام سازنده مزین می‌شوند، از دیگر ویژگی‌های نمدهای محلی به شمار می‌آید.

او ادامه داد: نمدهای این منطقه به‌ویژه برای تهیه لباس چوپانان محلی، همچون «کَپَنَک» یا «کُرکوش»، در شهرستان‌های مختلف استان کاربرد داشته است. مواد اولیه‌ای که در این فرآیند به کار می‌رود، شامل پشم، آب، صابون و رنگدانه‌های طبیعی و شیمیایی است. با وجود آنکه اسناد مکتوب چندانی درباره تاریخچه نمد در استان وجود ندارد، اما حضور استادکاران کهنسال و خانواده‌هایی که نسل‌اندرنسل به این حرفه مشغول بوده‌اند، نشان‌دهنده دیرینگی و اهمیت ویژه این مهارت در خراسان جنوبی است.

این کارشناس ثبت آثار ناملموس درباره مهارت ساخت کلوته (کلاه پولی) اظهار کرد: دیگر اثر ارزشمند ثبت‌شده از خراسان جنوبی، مهارت ساخت «کلوته» یا «کلاه پولی» است که بیش از ۴٠٠ سال پیشینه در روستای چنشت از توابع شهرستان سربیشه دارد. کلوته نوعی کلاه پارچه‌ای زنانه است که به‌دست زنان محلی و با بهره‌گیری از پارچه‌هایی همچون کرباس، چیت، متقال، ابریشم و به‌ویژه مخمل‌های منجوق‌دوزی‌شده یا پارچه‌های طرح‌دار ساخته می‌شود.

کاهنی اضافه کرد: این کلاه‌ها اغلب با رنگ‌های ترکیبی و تزئینات گوناگون مزین می‌شوند. مهم‌ترین الحاقات تزئینی کلوته عبارت‌اند از سکه‌های نقره قدیمی در اندازه‌های مختلف، کریستال‌ها، منجوق‌های پلاستیکی رنگارنگ، شیشه‌های ریز و درشت و آویزهای نقره‌ای که همگی به جلوه و شکوه کلاه می‌افزایند. در گویش بومی، این کلاه با نام «کلوته» شناخته می‌شود و جایگاه ویژه‌ای در آیین‌های ازدواج دارد. در مراسم عروسی، کلوته عروس همراه با ضمائم و متعلقات دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد و به درخشندگی و برجستگی لباس عروس کمک شایانی می‌کند.

او ادامه داد: طرح کلی کلاه در میان اقشار مختلف یکسان است، اما جنس پارچه و کیفیت دوخت تزئینات آن به‌طور مستقیم با وضعیت اقتصادی خانواده‌ها مرتبط است. از این رو، کلوته علاوه‌بر کارکرد آئینی، بازتابی از شرایط اجتماعی و اقتصادی جامعه محلی نیز به شمار می‌رود.

به گفته این کارشناس ثبت، «مهارت ساخت کلوته» با شماره ۲۲۲۹ در تاریخ ١۶ دی ۱۳۹۹ و «مهارت نمدمالی» با شماره ۲۱۲ در تاریخ ۲۵ خرداد ۱۳۹۰ در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس کشور به ثبت رسیده‌اند.

کارشناس ثبت آثار ناملموس استان خراسان جنوبی تاکید کرد: ثبت این دو مهارت در فهرست میراث فرهنگی ناملموس ملی، نه تنها موجب پاسداشت و صیانت از دانش‌ها و فنون سنتی بومی می‌شود، بلکه بستری برای انتقال این میراث به نسل‌های آینده و معرفی آن به سطح ملی و جهانی فراهم می‌آورد. نمدمالی و کلوته‌دوزی هر دو بیانگر خلاقیت‌های جمعی، مهارت‌های محلی و هویت فرهنگی مردمانی هستند که در گذر زمان با وجود همه تغییرات اجتماعی و اقتصادی، همچنان به حفظ سنت‌های خود پایبند مانده‌اند.

*