رتبه‌بندی دانشگاه‌ها؛ ارزش نسبی و نه مطلق

پژوهشگر حوزه فلسفه طی یادداشتی درباره «رتبه‌بندی دانشگاه‌ها؛ ارزش نسبی و نه مطلق» نوشت: بسیاری معتقدند که رتبه‌بندی دانشگاه‌ها چیز مهمی نیست و «فرمالیته» است! باید این جمله را اصلاح کرد: «رتبه‌بندی «همه‌چیز» نیست، اما «چیز مهمی» است».

به گزارش ایسنا، دکتر محمدرضا تقی‌دخت، پژوهشگر حوزه فلسفه در یادداشتی با عنوان «رتبه‌بندی دانشگاه‌ها؛ ارزش نسبی و نه مطلق» که در اختیار ایسنا قرار داد، نوشت:

«مدت‌های نسبتا طولانی است که نتایج رتبه‌بندی دانشگاه‌ها توسط موسسات رتبه‌بندی بین‌المللی، بخش قابل توجهی از ارزیابی‌های آموزش عالی را به خود اختصاص داده است. آیا مهم‌ترین دلیل توجه جهانی به نظام‌های رتبه‌بندی، «ارزیابی بدون زحمت» است که یک موسسه یا نظام رتبه‌بندی انجام می‌دهد و آن را منتشر می‌کند؟! یعنی این رتبه‌بندی‌ها فقط به این دلیل مورد توجه‌اند که نظام‌های آموزش عالی کشورها، بدون اینکه زحمت ارزیابی درونی و واقعی را به خود بدهند و بعد آن را در سطوح بالاتر ملی و بین‌المللی مقایسه کنند(که طبعا ایجاد ساز و کار و سازمان منسجمی را در سطح کشورها و عرصه بین‌المللی طلب می‌کند)، «نتایج آماده»ی این موسسات مشهور را می‌پذیرند، به آن گردن می‌نهند و تقریبا بدون کمترین اعتراضی آن را می‌پذیرند؟! یا واقعیت‌های دیگری هم هست؟! اصلا آیا نتایج این رتبه‌بندی‌ها می‌تواند ملاک باشد؟!

چاره‌ای نیست؛ راه دیگری نداریم!

بیایید فرض کنیم این رتبه‌بندی‌ها وجود ندارند. معمولا در بیشتر کشورها، نظام معتبر و منسجمی برای ارزیابی آموزش عالی، یا مطلقا وجود ندارد یا صوری است. همه می‌دانیم: خیلی خیلی سطحی و صوری. اما اگر هم صوری نباشد، باز در نتیجه چندان تفاوتی نمی‌کند!

با داده‌های نهایی چه‌کنیم؟!

در فرض وجود چنین سازمانی و در فرض صوری‌نبودن آن، باز هم فقط «داده‌های معتبر بومی و ملی» خواهیم داشت. این در عرصه علم خیلی مهم نیست. مثلا در عرصه شعر، شعر فارسی در جهان خودش یک شاخص مهم است. اما در علم روز، شاخص‌های کشورهای پیشرفته مهم‌ترند. حالا چه کنیم؟! باید دانشگاه‌های کشورها توافق کنند تا یک سازمان منسجم بین‌المللی برای تدوین شاخص‌های ارزیابی دانشگاه‌ها درست کنند که داده‌های کشورها را تایید و مقایسه کند. چنین نظامی(مثل یونسکو در فعالیت‌های فرهنگی) وجود ندارد و اجماعی هم برای تشکیل آن نیست. مجامع بین‌المللی آموزش عالی هم تاکنون چنین نظام جامعی را برای ارزیابی تشکیل نداده‌اند. کاش ۱۵ دانشگاه‌ برتر ایران این کار را بکنند.

شاخص‌های بومی اعتبار جهانی ندارند!

حالا فرض کنیم چنین داده‌هایی و چنین سازمانی هم بود! شاخص‌های نهایی ارزیابی، حتی در فرض تلفیق و وزن‌دهی، حاصل داده‌های بومی برخی کشورها خواهند بود و نه همه جهان؛ پس قابل استفاده نیستند. واضح است که «شاخص‌های ارزیابی کشورهای عقب‌مانده یا در حال توسعه»، برای ارزیابی دانشگاه‌های کشورهای پیشرفته فاقد اعتبارند. ممکن است بگوییم «ما خودمان را با خودمان مقایسه می‌کنیم نه کشورهای پیشرفته علمی!»، خب چه فایده؟!

چه کنیم؟

پاسخ روشن است: «تقویت سیستم ارزیابی علمی با نگاه به استانداردهای بین‌المللی». برای چه منظوری؟! برای پیشرفت دانشگاه‌ها و نظام آموزش عالی! دنیای علم اصلا منتظر نمی‌ماند. ظاهرا و بر اساس داده‌های جدید، اکنون که در سال ۲۰۲۵ هستیم، هر ۹ سال(اگر کمتر نباشد!)، حجم دانش بشری دو برابر می‌شود؛ چیزی که قبلا چند قرن طول می‌کشید. پس عجالتا بیایید این رتبه‌بندی‌ها و ارزیابی‌های (نسبتا) معتبر را بپذیریم. چون اولا «راه» دیگر و «سازوکار» دیگری نداریم و ثانیا شاخص‌های آن‌ها برای ارزیابی علم، قطعا از شاخص‌های ما معتبرتر است؛ چون، بر اساس «ارزیابی وضعیت علمی کشورهای پیشرو علم» تدوین شده. البته یک دلیل بسیار مهم‌تر هم هست: نیاز ما به این رتبه‌بندی‌ها!

چرا به رتبه‌بندی و ارتقاء رتبه‌ دانشگاه نیاز داریم؟

اگر رتبه‌بندی نباشد، یعنی مسابقه‌ای بین دانشگاه‌ها نیست. رقابت باعث تلاش بیشتر دانشگاه‌ها برای ارتقاء در حوزه‌های گوناگون می‌شود. طبیعی است که همه دانشگاه‌ها برای ارتقای رتبه ملی و بین‌المللی، ناچار به بهبودبخشیدن به کیفیت آموزش، پژوهش و فناوری می‌شوند.

به انتخاب دانشجویان کمک می‌کند

دانشجویان برای تصمیم‌گرفتن درباره تحصیل در یک دانشگاه، به «معیارهای عینی» نیاز دارند. رتبه‌بندی، ظاهرا عینی‌تر از هر شاخصی است؛ چون «کمّی»است. دانشجویان نخبه خواه و ناخواه به دانشگاه‌های بالای جدول می‌روند؛ هم در داخل هم در خارج!

استادان برتر جذب دانشگاه‌های برتر می‌شوند

همانطور که دانشجویان نخبه به «تاپ‌رنک‌»ها فکر می‌کنند، استادان و پژوهشگران برتر هم، به قول ما «دل دارند» و «اگر بتوانند» انتخاب کنند، ترجیح می‌دهند در دانشگاه‌های برتر جذب شوند. کاری که معمولا می‌کنند و چیزی که معمولا اتفاق می‌افتد.

امکانات خوب مخصوص دانشگاه‌های خوب است

بدیهی است، دانشجوی خوب و استاد خوب، امکانات خوب می‌خواهد. دولت‌ها و سرمایه‌گذارها هم این را می‌دانند که باید کجا سرمایه‌گذاری کنند.

شانس دانشگاه‌های برتر برای برای دریافت بودجه‌های تحقیقاتی، کمک‌های دولتی و حمایت‌های مالی از سوی بخش خصوصی و خیّرین بیشتر است. این شانس از «جعبه شانسِ» در نمی‌آید، معمولا از «جایگاه دانشگاه در رتبه‌بندی» بیرون می‌آید و این «جایگاه» است که اعتمادها را جلب می‌کند.

با بهترین‌های هر کشور همکاری بیشتری می‌شود

فقط دانشجویان نخبه و استادان برتر چشم و گوش ندارند! دانشگاه ها و موسسات پژوهشی در سطح جهان هم همدیگر را رصد می‌کنند. با چه ابزاری؟ معمولا رتبه‌بندی و شهرت! دانشگاه‌های با رتبه بالا، معمولاً مورد توجه دانشگاه‌های معتبر دیگر و مؤسسات بین‌المللی هستند و امکان همکاری‌های بین‌المللی، برای آن‌ها فراهم‌تر است. یک تاجر موفق بازاری، معمولا با تاجران موفق مشهور مثل خودش معامله می‌کند.

دانش‌آموختگانِ دانشگاه‌های برتر، خوش‌اقبال‌ترند

برای کارفرمایان، دانشگاه و محل تحصیل کارکنانشان خیلی اهمیت دارد. دانش‌آموختگانِ دانشگاه‌های برتر، در این زمینه خوش‌اقبال‌ترند و معمولا شغل‌های بهتر و درآمدهای بالاتر مخصوص آن‌هاست. البته قطعا پز و پرستیژ بالاتر در محل کار هم.

سیاستگذار هوشمند به رتبه‌بندی توجه می‌کند

در کشوری در مسیر توسعه مثل ما یا کشورهای عقب‌مانده، این خیلی ملاک نیست؛ اما معمولا در بسیاری کشورها، «سیاستگذار هوشمند» به رتبه‌بندی توجه می‌کند؛ چون ارزیابی اولیه‌ و نمایه‌ای برای بررسی سیستم آموزش عالی کشور است و از داده‌های آن می‌توان نقاط قوت و ضعف سیاست‌های کلی همه دانشگاه‌ها را شناخت. چطور؟! با «الگو گرفتن از روش‌های دانشگاه‌های برتر». فقط همین.

چند تا هستید و در کجای جدول هستید؟!

برای ارزیابی جایگاه علمی یک کشور، هم اینکه چند دانشگاه از هر کشور در بالای جدول باشند مهم است و هم اینکه دقیقا در کجای جدول باشند: در یکان‌ها، دهگان‌ها یا صدگان‌های جدول! واقعیت این است که کسی چندان به اعداد ۴ رقمی جدول اهمیت نمی‌دهد. هزارگان‌ها در این موضوع بی‌ارزش‌اند! پس چه کشوری آبروی علمی بیشتری دارد؟! کشوری که دانشگاه‌های بیشتری در جدول داشته باشد و آنهم به ترتیب، بیشتر در یک رقمی‌ها، دو رقمی‌ها و سه‌رقمی‌ها! همه چیز اینجا بر عکس است؛ هر چه عدد کوچک‌تر باشد، ارزشمندتر است. برترین کشورهای دنیا در عرصه علم و فناوری، در همین جدول‌های ظاهرا ساده، رتبه‌های زیر صد بیشتری دارند. این ملاک ارزش‌داوری درباره «جایگاه علمی یک کشور در جهان» است.

رتبه‌بندی «همه‌چیز» نیست، اما «چیز مهمی» است

بسیاری معتقدند که رتبه‌بندی دانشگاه‌ها چیز مهمی نیست و «فرمالیته» است! باید این جمله را اصلاح کرد: «رتبه‌بندی «همه‌چیز» نیست، اما «چیز مهمی» است». درست است که رتبه‌بندی‌ها، معیارهای محدود و شاخص‌ها و داده‌های (حتما) ناقصی دارند و مثلا با «دیتای ناقص» تصمیم می‌گیرند؛ اما «هستند» و به دلایل بالا، «ملاک‌»اند و «مهم»‌اند؛ چون معیارهای حداقلی را به ما و دیگران برای «ارزیابی و رقابت» می‌دهند. این جمله مهم است: «ما از راه مقایسه، با مفهوم پیشرفت آشنا می‌شویم و اگر مقایسه‌ای نباشد، اساسا مفهوم پیشرفت را درک نمی‌کنیم».

رتبه‌بندی دانشگاه‌ها، یک مقایسه است و دارای ارزش نسبی(نسبت با دیگران) و نه مطلق؛ اما ابزاری مفید برای ارزیابی نسبی کیفیت است؛ پس می‌تواند مفید باشد».

*