عقل ایرانی در مواجهه با بحران‌ها

عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در یادداشتی نوشت: عقل ایرانی، تسلیم سلطه‌جویی بیگانه نمی‌شود و در برابر سلطه‌طلبی از خود مقاومت نشان‌می‌دهد. این ویژگی، از خصوصیات بارز عقل ایرانی محسوب می‌شود که در طول تاریخ، بارها خود را نشان داده است. مقاومت در برابر سلطه‌گری، نه تنها در برابر اشغال نظامی، بلکه در برابر نفوذ فرهنگی و اقتصادی نیز صورت می‌گیرد. این مقاومت، ریشه در احساس عزت و شرافت ملی دارد.

به گزارش ایسنا،‌ رضا غلامی، عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در یادداشتی اختصاصی که در اختیار ایسنا قرار داد، نوشت: عقل ایرانی، مفهومی ریشه‌دار در بطن تاریخ چند هزار ساله تمدن ایران است که در گذر زمان، ویژگی‌هایی منحصربه‌فرد یافته و به‌مثابه عقل جمعی، حاصل انباشت تجربه‌های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی ملت ایران به شمار می‌آید. این عقل، در مواجهه با چالش‌های گوناگون، ظرفیت‌ها و ویژگی‌های خاصی از خود نشان داده و دوره‌های اوج و افول را از سر گذرانده است. بی‌تردید، عقل ایرانی همچون عقل سایر ملت‌ها، ترکیبی از نقاط قوت و ضعف است.

نگارنده نیز با پرهیز از هرگونه تعصب‌ورزی، اذعان دارد که نقد وجوه ناتوانی یا ناکارآمدی عقل ایرانی در برخی مقاطع تاریخی امری ضروری و در جای خود قابل پیگیری است. با این حال، تمرکز این نوشتار بر برجسته‌سازی ظرفیت‌ها و نقاط قوت عقل ایرانی است؛ آن‌هم بر پایه نوعی معدل‌گیری از وضعیت کنونی، به‌ویژه در بستر تحولات فکری و تمدنی معاصر.

عقل ایرانی، عقلی است که در هزارتوی تاریخ و در فراز و نشیب‌های فراوان تاریخ ایران شکل گرفته ودر کوره حوادث به مراحلی از پختگی رسیده است. این عقل، محصول تجربه‌های تاریخی گوناگون از دوران باستان تا عصر حاضر می‌باشد. در طول تاریخ، ایران با تمدن‌های مختلف روبرو شده، از یورش‌های متعدد گذشته، و در هر دوره، عقل جمعی خود را با شرایط جدید تطبیق داده است. این فرآیند تاریخی، باعث شکل‌گیری عقلی شده که قادر است در سطح قابل توجهی با پیچیدگی‌های مختلف مواجه شود.

عقل ایرانی، عزت و شرافت ایرانی را در درجه اول اهمیت قرار می‌دهد. این ویژگی، ریشه در فرهنگ کهن ایرانی دارد و در آثار ادبی، فلسفی و تاریخی ایران به وضوح قابل مشاهده است. شرافت و عزت، نه تنها در سطح فردی، بلکه در سطح ملی نیز، از ارزش‌های بنیادین محسوب می‌شود که عقل ایرانی حاضر نیست از آن‌ها چشم‌پوشی کند.

تأکید بر استقلال و اراده آزاد

عقل ایرانی بر استقلال به معنای حق انتخاب و اراده آزاد ملت ایران پافشاری دارد. این استقلال‌طلبی، نه تنها در ابعاد سیاسی، بلکه در ابعاد فرهنگی و اقتصادی نیز خود را تا حدی نشان می‌دهد. عقل ایرانی، حق تعیین سرنوشت و انتخاب مسیر توسعه را از حقوق طبیعی و غیرقابل انکار ملت ایران می‌داند و در برابر هرگونه تلاش برای سلب این حق، از خود مقاومت نشان می‌دهد.

عقل ایرانی، هویت خود را با هویت اسلام شیعی که خود در پایه‌گذاری آن نقش کلیدی داشته، پیوند خورده می‌بیند. این پیوند، نه تنها از جنبه مذهبی، بلکه از جنبه فرهنگی و تاریخی نیز حائز اهمیت است. ایران، نقش مهمی در شکل‌گیری و توسعه تشیع داشته و این مکتب عقلگرا، با فرهنگ و تمدن ایرانی در هم آمیخته است. عقل ایرانی، این پیوند را بخشی از هویت اصیل خود محسوب می‌کند.

عقل ایرانی، ترقی خود را یک اصل در نظر می‌گیرد. این نگرش، نشان‌دهنده روحیه پیشرفت‌طلبانه و تکامل‌گرایانه ملت ایران است. عقل ایرانی، بر این باور است که جامعه باید دائماً در حال پیشرفت و تکامل باشد و از پیشرفت‌های علمی، فناوری و فرهنگی بهره‌مند شود. این نگرش، موجب شده که ایرانیان همواره به دنبال راه‌های جدید برای بهبود وضعیت خود باشند.

عقل ایرانی در گزینش نقاط قوت و مزیت دیگران برای ترقی، مواجهه‌های فعال و مبتکرانه دارد. این ویژگی، نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری و هوشمندی عقل ایرانی است که قادر است از تجربیات مثبت دیگران بهره‌برداری کند، و در این‌میان هویت اصیل خود را نیز تا حد خوبی صیانت کند. این روش، باعث شده که ایران در طول تاریخ، قادر به جذب و تطبیق عناصر مثبت تمدن‌های مختلف باشد وکمتر اشتباه کند.

عقل ایرانی، تسلیم سلطه‌جویی بیگانه نمی‌شود و در برابر سلطه‌طلبی از خود مقاومت نشان‌می‌دهد. این ویژگی، از خصوصیات بارز عقل ایرانی محسوب می‌شود که در طول تاریخ، بارها خود را نشان داده است. مقاومت در برابر سلطه‌گری، نه تنها در برابر اشغال نظامی، بلکه در برابر نفوذ فرهنگی و اقتصادی نیز صورت می‌گیرد. این مقاومت، ریشه در احساس عزت و شرافت ملی دارد.

عقل ایرانی، با وجود کثرتی که تدریجاً و در یک فرآیند پیدا کرده، ودر جهان مدرن با افزایش جهشی روبرو بوده است، در مواقع لزوم به وحدت می‌رسد. این ویژگی، نشان‌دهنده حکمت و بلوغ سیاسی قابل توجه عقل ایرانی است که در اکثر مواقع قادر است اختلافات داخلی را در مواجهه با تهدیدات خارجی کنار بگذارد و به وحدت ملی دست یابد. این وحدت، معمولاً در مواقع بحرانی و تهدیدات جدی خود را نشان می‌دهد.

به رغم‌ تهاجمات گسترده ای که از جهت فرهنگی و روانی به ملت ایران شده است، عقل ایرانی، توانسته با رشد خوبی که پیدا نموده است در خیلی از بزنگاه‌ها مسیر درست را تشخیص دهد و تلاش کند تا در جای درست تاریخ بایستد. این قابلیت، حاصل تجربه تاریخی غنی و حکمت عملی است که در طول قرون شکل گرفته و بزرگان ایران به‌ویژه فلاسفه و حکمای آزاداندیش در آن‌ نقش اساسی داشته‌اند. عقل ایرانی، در صورت آزاد بودن، قادر است در خیلی از شرایط پیچیده و بحرانی، راه‌حل‌های مناسب و عملی ارائه دهد و مسیری را انتخاب کند که منافع ملی را تأمین کند.

چنانچه عقل ایرانی درست فهم بشود، ملت ایران نه فقط دوباره استبداد را نخواهد پذیرفت، بلکه دیگر تن به هیچ کودتایی نخواهد داد، به ویژه اگر این کودتا از ناحیه رژیم‌های بدنام در جهان برنامه‌ریزی شده باشد. این درک عمیق، نشان‌دهنده آگاهی تاریخی و بلوغ سیاسی عقل ایرانی است که از تجربیات تلخ گذشته پند گرفته و قادر به تشخیص و مقابله با توطئه‌ها و دسیسه‌هاست.

عقل ایرانی، استبداد را نه تنها در شکل کلاسیک آن، بلکه در هر شکلی که خود را بروز دهد، شناسایی می‌کند. این عقل، آموخته که استبداد می‌تواند با نقاب‌های مختلف و شعارهای فریبنده خود را پنهان کند، اما در نهایت، ماهیت واقعی خود را بروز می‌دهد. به همین دلیل، عقل ایرانی در برابر هرگونه تلاش برای احیای استبداد، حتی با عناوین جدید و مدرن، هوشیار است.

از سوی دیگر، تجربه تاریخی ایران از مداخلات خارجی و کودتاها، به ویژه کودتای 28 مرداد 1332 که با حمایت و طراحی قدرت‌های خارجی صورت گرفت، درس‌های مهمی به عقل ایرانی آموخته است. این تجربه تلخ، نشان داده که کودتا نه تنها راه‌حل مشکلات نیست، بلکه موجب تعمیق بحران‌ها و از بین رفتن دستاوردهای دموکراتیک می‌شود.

عقل ایرانی امروز، با درک عمیق‌تری از این واقعیت‌ها، قادر است توطئه‌ها و دسیسه‌های نوین را شناسایی کند. این عقل، آموخته که برخی از رژیم‌های بدنام و وقیح در جهان - که دستش تا آرنج در خون مردم فلسطین فرو رفته و در تجاوز اخیر به ایران هیچ ابایی از کشتار غیرنظامیان حتی کودکان نداشت - در همواره به دنبال ایجاد بی‌ثباتی و کودتا در کشورهای مستقل هستند تا منافع خود را تأمین کنند. بنابراین، عقل ایرانی در برابر چنین توطئه‌هایی، نه تنها بی‌تفاوت نیست، بلکه فعالانه مقاومت می‌کند.

ایران مانند هر کشور دیگری، مشکلات و چالش‌هایی دارد که نیازمند حل و فصل هستند. اما عقل ایرانی، با درک عمیق از تجربیات تاریخی و آگاهی از عواقب مداخلات خارجی، ترجیح می‌دهد این مشکلات را خود با ابزارهای دموکراتیک و اخلاق‌محور که در اختیار دارد، رفع کند. این رویکرد، نشان‌دهنده بلوغ سیاسی و اعتماد به نفس ملی است که عقل ایرانی در طول تاریخ کسب کرده است.

ابزارهای دموکراتیک موجود در ایران، شامل انتخابات، نهادهای نمایندگی، فضای مدنی، رسانه‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد است. عقل ایرانی، بر این باور است که این ابزارها، علی‌رغم نقص‌ها و کاستی‌هایی که ممکن است داشته باشند، قابل بهبود و تکمیل هستند. این نگرش، نشان‌دهنده نگاه آینده‌نگرانه و امیدوارانه عقل ایرانی به توسعه دموکراسی در کشور است.

عقل ایرانی درک می‌کند که فرآیند دموکراتیک، یک فرآیند تدریجی و مستمر است که نیازمند صبر، پشتکار و مشارکت فعال مردم است. این عقل، بر این باور است که تغییرات واقعی و پایدار، تنها از طریق فرآیندهای دموکراتیک و با مشارکت مردم امکان‌پذیر است، نه از طریق کودتا یا مداخلات خارجی.

عقل ایرانی، با تأکید بر حل مسائل از طریق راه‌های دموکراتیک، اجازه نمی‌دهد که بیگانه بر مقدرات کشور حاکم شود. این موضع، ریشه در احساس عزت و شرافت ملی دارد که در طول تاریخ، هویت ایرانی را شکل داده است. عقل ایرانی، استقلال و حاکمیت ملی را از اصول غیرقابل مذاکره محسوب می‌کند.

این مقاومت، نه تنها در برابر اشغال مستقیم، بلکه در برابر انواع نفوذ و سلطه‌جویی صورت می‌گیرد. عقل ایرانی، در اکثر مواقع هوشمندانه می‌تواند بین همکاری متقابل و منافع مشترک با کشورهای دیگر، و تسلیم در برابر سلطه‌جویی آنها، تمایز قائل شود. این تمایز، نشان‌دهنده پیچیدگی و عمق عقل ایرانی است.

ظرفیت تطبیق و تکامل یکی از ویژگی‌های بارز عقل ایرانی، ظرفیت تطبیق و تکامل است. این عقل، کوشش می‌کند تا با تغییرات زمانه و شرایط جدید، خود را تطبیق دهد، بدون آنکه از همه اصول و ارزش‌های بنیادین خود دست بکشد. این ظرفیت، موجب شده که عقل ایرانی بتواند در شرایط مختلف، راه‌حل‌های مناسب و عملی ارائه دهد.

*