سه ضلع طلایی موفقیت در «پژوهش دانشگاهی»

در دنیای امروز که رقابت علمی و فناوری روز به روز گسترده‌تر می‌شود، پژوهش و تولید دانش به یکی از ارکان اصلی پیشرفت کشورها تبدیل شده است. اما پرسش اینجاست که چه چیزی پژوهشگران موفق را از دیگران متمایز می‌کند؟

به گزارش ایسنا، در شرایطی که دانشگاه‌ها نقشی محوری در توسعه علمی و اقتصادی کشورها دارند، توجه به نحوه عملکرد پژوهشگران و عوامل مؤثر بر موفقیت آن‌ها ضرورتی انکارناپذیر است. تولید علم صرفاً به دانش و تخصص فردی محدود نمی‌شود و نیاز به بستری دارد که پژوهشگر بتواند توانایی‌های خود را شکوفا کند. در نظام‌های آموزشی و پژوهشی امروز، دانشگاه‌ها به‌عنوان مراکز تولید اندیشه و نوآوری شناخته می‌شوند. اگر این مراکز بتوانند با شناخت درست از نیازهای پژوهشگران و فراهم‌کردن زیرساخت‌های لازم، مسیر تولید دانش را هموار کنند، سهم بسزایی در ارتقای جایگاه علمی کشور خواهند داشت. با این حال، در عمل، دستیابی به چنین شرایطی نیازمند شناسایی دقیق موانع و فرصت‌هایی است که بر عملکرد پژوهشگران اثر می‌گذارد.

از سوی دیگر، رشد علمی کشورها به‌شدت وابسته به عملکرد افراد کلیدی در نظام آموزش عالی، یعنی اعضای هیئت علمی است. این گروه از متخصصان، به‌عنوان هدایت‌گران فعالیت‌های پژوهشی، نقش تعیین‌کننده‌ای در موفقیت یا ناکامی دانشگاه‌ها در زمینه پژوهش دارند. عملکرد پژوهشی استادان نه‌تنها بر جایگاه علمی فردی آن‌ها تأثیر دارد، بلکه موقعیت دانشگاه در رتبه‌بندی‌های ملی و بین‌المللی را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. به همین دلیل، توجه به شرایط کاری و پژوهشی آن‌ها، و بررسی عواملی که به پیشرفت علمی‌شان کمک می‌کند، می‌تواند به سیاست‌گذاری‌های دقیق‌تر در سطح کلان منجر شود.

در همین راستا، علی منصوری، دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه اصفهان، به همراه یکی از همکاران دانشگاهی خود، تحقیقی انجام داده‌اند تا بفهمند چه عواملی باعث می‌شود برخی از پژوهشگران در فعالیت‌های علمی خود موفق‌تر از دیگران باشند. آن‌ها تلاش کرده‌اند تا با شنیدن مستقیم تجربه‌های این افراد، به شناخت دقیقی از عوامل موفقیت پژوهشی دست پیدا کنند.

برای انجام این تحقیق، پژوهشگران به سراغ ۴۰ نفر از اعضای هیئت علمی دانشگاه اصفهان رفتند؛ هم افرادی که هنوز مشغول به کار هستند و هم بازنشستگان. آن‌ها با این افراد مصاحبه‌های حضوری نیمه‌ساختاریافته انجام دادند؛ یعنی گفت‌وگوهایی که در آن‌ها سؤالات از پیش تعیین‌شده بود، اما شرکت‌کنندگان می‌توانستند آزادانه و مفصل صحبت کنند. پس از جمع‌آوری پاسخ‌ها، پژوهشگران با استفاده از نرم‌افزار تخصصی، این گفته‌ها را در چند مرحله بررسی و دسته‌بندی کردند تا الگوهای مشخصی از دل صحبت‌ها استخراج شود.

نتایج این مطالعه نشان دادند که موفقیت در فعالیت‌های پژوهشی، به سه دسته عامل بستگی دارد: ویژگی‌ها و توانایی‌های فردی اعضای هیئت علمی، شرایط و حمایت‌های سازمانی در دانشگاه، و نقش و عملکرد دانشجویان. هرکدام از این سه دسته، مؤلفه‌های خاصی را در بر می‌گیرند. به عنوان مثال، انگیزه و خودباوری پژوهشگر، دسترسی به منابع و زیرساخت‌های مناسب، و سطح مهارت و تعامل دانشجویان، همگی در میزان موفقیت پژوهشی تأثیرگذار هستند.

همچنین، مشخص شد که توجه به تجربیات موفق پژوهشگران می‌تواند برای مدیران دانشگاهی و سیاست‌گذاران حوزه آموزش عالی بسیار راهگشا باشد. این تجربیات به آن‌ها کمک می‌کند تا سیاست‌ها و برنامه‌هایی تدوین کنند که مسیر فعالیت‌های پژوهشی را هموارتر کند و به بهبود کیفیت تولید علم در کشور بینجامد.

این نتایج که در دوفصلنامه «پژوهشنامه علم‌سنجی» متعلق به دانشگاه شاهد منتشر شده‌اند، تصویری روشن از اهمیت هماهنگی عوامل مختلف در پیشرفت پژوهش ارائه می‌دهند. دانشگاه‌ها، اگر بخواهند در سطح علمی بین‌المللی رقابت کنند، باید علاوه بر فراهم کردن زیرساخت‌ها، به تقویت انگیزه و مهارت‌های پژوهشگران نیز توجه کنند. از سوی دیگر، دانشجویان، به‌ویژه در مقاطع تحصیلات تکمیلی، باید با مهارت‌های لازم برای انجام پژوهش‌های با کیفیت تجهیز شوند. در واقع، موفقیت در پژوهش حاصل تعامل مستمر و هدفمند میان پژوهشگر، دانشگاه و دانشجو است.

این پژوهش نشان می‌دهد که اگر دانشگاه‌ها، اعضای هیئت علمی و نهادهای سیاست‌گذار، هر کدام نقش خود را به‌درستی ایفا کنند، چرخه‌ای از انگیزش، رشد و موفقیت ایجاد خواهد شد که در نهایت به ارتقای علمی کشور منتهی می‌شود؛ درواقع، استاد فعال، دانشجوی با انگیزه و دانشگاه حمایت‌گر، سه ضلع اصلی این مثلث موفقیت‌اند.

*