چه زمانی به آنتی بیوتیک‌ها «بله» بگویید؟

یکی از جدی‌ترین تهدیدات برای سلامت عمومی مردم در سراسر جهان، پدیده ای به نام مقاومت میکروبی است.
به گزارش ایسنا، مصرف بیش از حد یا نادرست آنتی‌بیوتیک‌ها، به باکتری‌ها این امکان را می‌دهد که به مرور زمان نسبت به داروها مقاوم شوند. این موضوع نه‌تنها درمان عفونت‌ها را دشوارتر می‌کند، بلکه منجر به تحمیل هزینه‌های درمانی بالاتر و طولانی‌تر شدن دوران بیماری می‌شود.
در ایران، عوامل مختلفی از جمله دسترسی آسان به آنتی‌بیوتیک‌ها بدون نسخه و تجویز نادرست آنها، به این مشکل دامن می‌زند.
نخستین آنتی‌بیوتیک توسط الکساندر فلمینگ در ۱۹۲۸ کشف شد و او دریافت که قارچ پنیسیلیوم میکروب‌های بیماری‌زا را نابود می‌کند. کشف پنی‌سیلین موفقیتی اساسی در درمان بیماری‌های عفونی محسوب شده و هنوز سالیانه جان هزاران انسان را از مرگ نجات می‌دهد.
متاسفانه توانایی و اثر بخشی این دارو به علت توانایی میکروب‌ها برای تطابق و مقاومت در برابر این دارو در حال از دست رفتن است، به همین دلیل درمان بیماری‌های عفونی روزبه‌روز سخت‌تر از گذشته شده است.
معاون بهداشتی دانشکده علوم پزشکی ساوه در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به اینکه هنگامی که باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها و انگل‌ها به مرور زمان تغییر یافته و دیگر به درمان پاسخ ندهند، مقاومت میکروبی رخ داده است، اظهار کرد: این مسئله باعث می‌شود درمان عفونت‌ها و بیماری‌های عفونی با مشکل روبرو شده و شدت بیماری و گسترش آن و موارد مرگ ناشی از آنها افزایش یابد. یکی از عواقب پدیده مقاومت میکروبی، بی‌اثر شدن آنتی بیوتیک‌ها و سایر داروهای ضد میکروبی و سخت‌تر شدن یا غیر ممکن شدن درمان بیماری‌های عفونی خواهد بود.
رضا نظری با بیان اینکه امروزه نزدیک به ۱۵۰ گونه آنتی‌بیوتیک در دسترس است، گفت: دهه ۱۹۵۰ میلادی را عصر طلایی کشف آنتی بیوتیک‌ها نامیده‌اند و از آن زمان تاکنون کشف و تولید داروهای آنتی بیوتیک جدید، کاهش یافته است. کمتر از ۲۰ سال طول می‌کشد تا انواع مقاوم به دارو در میکروب‌ها ظهور یابند. ژن‌های مقاومت دارویی میکروب‌ها به سرعت بین آنها مبادله می‌شود و گاهی یک میکروب از هر ۱۰۰ میکروب حاوی ژن مقاومت است. مقاومت میکروبی در برابر درمان بیماری‌هایی چون ایدز، سل و مالاریا و بیماری‌های آمیزشی، مشاهده می‌شود.
وی افزود: مقاومت میکروبی یکی از مهمترین مخاطرات تهدیدکننده بهداشت عمومی در قرن بیست‌ویک محسوب می‌شود و تبدیل به یک منبع مهم بیماری‌زایی و مرگ‌ومیر در سراسر جهان شده است. اغلب میکروارگانیسم‌های پاتوژن، توانایی مقاوم شدن در برابر حداقل گروهی از عوامل ضد میکروبی را دارند.
نظری بیان کرد: براساس پیش‌بینی‌های بعمل آمده تا سال ۲۰۵۰، مقاومت میکروبی مسئول نزدیک به ۱۰ میلیون مورد مرگ سالیانه ، ۲.۵ الی سه درصد کاهش تولید ناخالص ملی و هزینه سالیانه جهانی نزدیک به ۱۰۰ میلیارد دلار آمریکا خواهد بود. براین اساس، افزایش آگاهی و حساس‌سازی جمعیت عمومی و گروه‌های حرفه‌ای خاص در زمینه مهار مقاومت میکروبی از طریق پرهیز از تجویز، توزیع و مصرف بی‌رویه(بدون تجویز پزشک) داروهای ضدمیکروبی و رعایت اصول پیشگیری از انتقال بیماری‌ها ضرورت دارد.
وی گفت: براساس یک گزارش بین‌المللی، در بین ۶۳ کشور که میزان مصرف آنتی بیوتیک خود را به سازمان جهانی بهداشت گزارش داده‌اند، ایران بیشترین میزان مصرف را داشته و روند مصرف در سه سال اخیر رو به افزایش بوده است.
نظری در ادامه گفت: تشکیل کمپین برای گروه هدف جمعیت عمومی، دامداران و کشاورزان با محوریت آگاه‌سازی در این خصوص که میکروب‌های مقاوم به دارو قابل دیدن نیستند ولی مبتلایان به آنها قابل مشاهده‌اند و با پرهیز از مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک‌ها، از مقاوم شدن میکروب‌ها جلوگیری کنیم، ضرورت دارد.
وی گفت: محور این کمپین برای گروه هدف شاغلین رشته‌های مرتبط بهداشتی درمانی نیز باید این موضوع باشد که میکروب‌های مقاوم به دارو، قابل دیدن نیستند ولی مبتلایان به آنها قابل مشاهده‌اند پس با پرهیز از تجویز غیرمنطقی آنتی‌بیوتیک‌ها، از مقاوم شدن میکروب‌ها جلوگیری کنیم و برای حفظ داروهای ضد میکروبی همگام و متحد شویم.
معاون بهداشتی دانشکده علوم پزشکی ساوه با تاکید بر اینکه استفاده صحیح و بجا از آنتی بیوتیک‌ها یک مسئولیت همگانی است و باید از درمان خودسرانه با آنتی بیوتیک‌ها خودداری کرد، افزود: آنتی بیوتیک‌ها، داروهای ضد ویروسی، ضد قارچ و ضد انگل را باید فقط با دستور پزشک مصرف شوند و آنتی بیوتیک‌های باقیمانده در منزل برای اطرافیان تجویز نشوند
وی با تاکید بر اینکه آنتی بیوتیک‌ها قادر به درمان سرماخوردگی، کرونا و آنفلوانزا نیستند، اظهار کرد: شست‌وشوی منظم دست‌ها با آب و صابون می‌تواند از گسترش عفونت‌ها بخصوص میکروب‌های مقاوم به درمان پیشگیری کند.
نظری با بیان اینکه استفاده خودسرانه و نادرست از داروهای ضدمیکروبی عامل اصلی بروز مقاومت میکروبی هستند، بر لزوم احتیاط در مصرف آنتی بیوتیک‌ها تاکید کرد و افزود: مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها در جمعیت دامی، مساوی با مقاومت میکروبی در انسان است. میکروب‌های مقاوم، بین انسان، دام و محیط زیست در حرکتند و هرچه مصرف آنتی‌بیوتیک بیشتر شود شاهد مقاومت بیشتری خواهیم بود.
وی گفت: کلیه آنتی بیوتیک‌ها، داروهای ضد ویروسی، داروهای ضد قارچ و ضد انگل که برای پیشگیری و درمان عفونت در انسان، حیوانات یا گیاهان استفاده می‌شوند، داروی ضد میکروبی محسوب می‌شوند.
وی در ادامه، عوامل محیطی مرتبط با داروها، مرتبط با بیمار و مرتبط با پزشک را از جمله عوامل موثر در بروز مقاومت میکروبی دانست و گفت: عوامل محیطی موثر در بروز مقاومت میکروبی شامل جمعیت زیاد و تراکم بالای آن، سطح پایین بهداشت عمومی، اجرای ضعیف برنامه کنترل عفونت بیمارستانی، افزایش سفرهای داخلی و بین المللی و استفاده گسترده از آنتی‌بیوتیک‌ها در پرورش دام و حیوانات و کشاورزی است.
نظری همچنین داروهای تقلبی و غلظت ناکافی در خون (حدود ۱۰ درصد داروها)، کیفیت پایین داروها، افزایش مصرف داروهای آنتی بیوتیک، دسترسی بدون نسخه به داروهای آنتی بیوتیک و استفاده بدون توجیه از ترکیب ثابت آنتی بیوتیک‌ها را از عوامل دارویی موثر در بروز مقاومت میکروبی دانست.
وی درخصوص عوامل مرتبط با بیمار که در بروز مقاومت میکروبی موثر هستند گفت: این عوامل شامل عدم تبعیت دقیق از دوزهای استاندارد داروی تجویز شده، فقر، فقدان درک صحیح از رعایت بهداشت، فقدان آموزش، خود درمانی و درک ناصحیح است. عوامل مرتبط با پزشک یا تجویز کننده که در بروز مقاومت میکروبی موثر هستند نیز شامل استفاده نامناسب از داروهای موجود، ازدیاد استفاده از ترکیبات چند دارویی آنتی بیوتیک‌ها، استفاده بیش از اندازه از آنتی بیوتیک‌ها، تجویز دوز ناکافی و فقدان آموزش و بروزرسانی دانش است.
وی در خصوص برنامه اقدام جهانی علیه مقاومت میکروبی نیز گفت: در سال ۲۰۱۴ سازمان جهانی بهداشت با چاپ اولین گزارش جامع خود در مورد مقاومت میکروبی تاکید کرد که این تهدید جدی دیگر تهدیدی برای آینده محسوب نمی‌شود، بلکه هم اکنون در تمام مناطق، تهدیدی برای تمام افراد در هر سن و در هر کشور محسوب می‌شود. سازمان جهانی بهداشت در ماه مه ۲۰۱۵ برنامه اقدام جهانی برای مهار مقاومت میکروبی را با هدف حفظ توانایی ما برای پیشگیری و درمان بیماری‌های عفونی با استفاده از داروهای موثر و بی‌خطر ارائه کرد.
این مقام مسئول در علوم پزشکی ساوه با بیان اینکه در این برنامه پنج هدف پیش‌بینی شده است، گفت: ارتقاء دانش و افزایش شناخت از مقاومت میکروبی، تقویت مراقبت و پژوهش، کاهش میزان بروز عفونت، بهینه کردن مصرف داروهای ضد میکروبی و کسب اطمینان از سرمایه گذاری مستمر برای کاهش مقاومت میکروبی از جمله این اهداف است.
وی با طرح این پرسش که آیا من واقعا به آنتی بیوتیک نیاز دارم، گفت: به آنتی بیوتیک‌ها بله بگویید، زمانی که برای درمان عفونت‌های خاص باکتریایی به آنها نیاز است و به آنتی بیوتیک‌ها نه بگویید، برای ویروس‌هایی مانند عامل سرماخوردگی یا آنفلوانزا، یا آبریزش بینی، حتی در صورتی که ترشحات شما غلیظ، زرد یا سبز باشد. همچنین آنتی بیوتیک‌ها در برخی از عفونت‌های شایع باکتریایی از قبیل بیشتر انواع برونشیت، بسیاری از انواع سینوزیت و برخی عفونت‌های گوش میانی هم کمک کننده نیستند. آنتی بیوتیک‌ها تنها برای درمان انواع مشخصی از عفونت‌های باکتریایی کاربرد دارند.
معاون بهداشتی علوم پزشکی ساوه همچنین در خصوص راهکارهای مقابله با مقاومت میکروبی گفت: آموزش عمومی نخستین گام است و افزایش آگاهی مردم درباره خطرات مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها از طریق رسانه‌ها و کمپین‌های بهداشتی ضرورت دارد.
نظری کنترل نسخه‌نویسی را دومین راهکار بیان کرد و گفت: تجویز آنتی‌بیوتیک باید تنها بر اساس شواهد پزشکی انجام شود. همچنین باید با تقویت نظام پایش به دنبال ایجاد و توسعه سیستم‌های نظارتی برای بررسی میزان مقاومت و مصرف آنتی‌بیوتیک بود.
این مقام مسئول در علوم پزشکی ساوه، بهبود بهداشت و پیشگیری از عفونت‌ها را با رعایت نکات بهداشتی مانند شستن دست‌ها و واکسیناسیون را عاملی برای کاهش میزان نیاز به آنتی‌بیوتیک‌ها دانست و گفت: مقاومت میکروبی، مسئله‌ای است که همه افراد جامعه، از مسئولان بهداشتی گرفته تا مردم عادی، باید در کاهش آن نقش داشته باشند. استفاده مسئولانه از آنتی‌بیوتیک‌ها و تقویت برنامه‌های پیشگیری از عفونت می‌تواند تاثیر بزرگی در مهار این بحران جهانی داشته باشد.

*