گذشته محیط‌ زیست با همکاری محققان بین‌المللی بازسازی می‌شود

تعریف و اجرای پروژه‌های مشترک بین‌المللی با مشارکت دانشمندان بین‌المللی در علوم کواترنری از اهمیت زیادی برخوردار است، چون برای وقایع رخ داده و پیش رو بر روی کره زمین مرزهای جغرافیایی معنا و مفهومی ندارد و باید اطلاعات کاملی از همه نقاط کره زمین در شرایط استاندارد و در کلاس بین‌المللی تولید کرد تا بتوان به نتیجه واحد برای پیش‌بینی آینده رسید و دانشمندان جهان در حال بازسازی گذشته محیط زیست هستند تا ببینید سیستم آب و هوایی کره زمین در کواترنری (حدود ۲ میلیون سال اخیر) و هولوسن (حدود ۱۲ هزار سال اخیر) چگونه بوده است و چه تغییراتی را در جای جای کره زمین ایجاد کرده است.
دکتر راضیه لک، رئیس انجمن کواترنری ایران و عضو هیات علمی پژوهشکده علوم زمین در گفت‌وگو با ایسنا، کواترنری را علمی دانست که به بازسازی گذشته کره زمین به‌ویژه به لحاظ اقلیمی، محیط زیست و تمدنها می‌پردازد و از شواهد به دست آمده در گذشته به پیش بینی آینده می پردازد، گفت: کواترنری مربوط به دوره‌های پایانی زمان زمین‌شناسی است، از این رو علم کواترنری علم بسیار مهمی است؛ چرا که می‌توانیم وقایعی را که آرام آرام و در طی چندصد سال و یا چند هزار سال در اثر تغییرات اقلیمی بر اکوسیستم‌های مختلف تاثیر می‌گذارند و هم اکنون در طی یک یا دو دهه تکرار می‌شوند، به وضوح دید و اثرات دستکاری بشر در گرمایش جهانی و چالش‌های پیش رو را به تصویر کشید.
لک خاطر نشان کرد: از این رو برای آنکه بتوانیم پیش‌بینی‌های صحیح‌تر و علمی‌تری از آینده اکوسیستم‌ها و محیط زیست و اثرات نوسانات اقلیم داشته باشیم، بهترین روش این است که در زمان کواترنری اقدام به بررسی این اکوسیستم‌ها شود؛ چرا که ما در دوران کواترنری، تغییرات آب و هوایی را تجربه کرده‌ایم.
رئیس انجمن کواترنری، افزود: تغییراتی که ما در دو دهه اخیر بر زمین تحمیل کردیم، در ۱۲ هزار سال گذشته که به آن دوره هولوسن می‌گوییم، روی زمین ایجاد شده است و در آن زمان اکوسیستم‌ها این تغییرات را تحمل کرده‌اند؛ از این رو برای بررسی وضعیت پایداری محیط زیست باید بتوانیم تغییرات انسان‌ساخت را از تغییرات زمین‌ساخت و یا تغییرات طبیعی تفکیک کنیم. در آن صورت می‌توان پیش‌بینی کرد چه مناطقی خشک‌تر و یا پربارش‌تر و سیل‌خیز خواهد شد.
عضو هیات علمی پژوهشکده علوم زمین خاطرنشان کرد: علاوه بر آن تغییر اقلیم که در علم کواترنری بسیار حائز اهمیت است، سایر موضوعات بین رشته‌ای مانند تغییر در منابع و ذخایر آب، محیط زیست، فرآیندهای ساحلی و دریایی، فرسایش و رسوبگذاری، انسان و کره خاکی، مهاجرت تمدن‌ها، نابودی و انقراض گونه‌ها و تمدن‌ها را در بر می‌گیرد.
ایران و تغییرات اکوسیستم
لک با اشاره به وضعیت اکوسیستم و اقلیم ایران، گفت: اگر بخواهیم به طور مشخص درباره ایران صحبت کنیم، باید گفته شود که مناطق ساحلی ایران گسترده و متصل به آب‌های اقیانوسی است؛ از این رو هر تغییراتی که در دما و سطح دمای آب‌ اقیانوس‌ها و همچنین افزایش تراز آب اقیانوس‌ها ناشی از ذوب شدن یخچال‌ها رخ می‌دهد، بر مناطق ساحلی کشور اثرگذار است. مانسون‌های تابستانی در ایجاد سیل در مناطق مختلف کشور و افزایش تعداد و شدت آنها نیز در کشور تاثیر بیشتری خواهد داشت. به خوبی سیل‌های تابستانی دامنه‌های البرز را به خاطر داریم. پس برای برنامه‌ریزی در راستای توسعه پایدار باید بر مطالعات خود در زمینه کواترنری متمرکز شویم.
وی یادآور شد: اگر می‌خواهیم درباره خشکسالی تالاب‌ها و دریاچه‌ها و سایر محیط‌ها اظهار نظر کنیم، باید ببینیم که این محیط‌ها در هولوسن دستخوش چه تغییراتی شدند و الان انتظار داریم که این اکوسیستم‌ها چه تغییراتی داشته باشند.
این محقق حوزه زمین شناسی تاکید کرد: بر اساس داده‌هایی که از پژوهش‌های کواترنری به دست می‌آید می‌توانیم علت نابودی تمدن‌های گذشته و ترک جمعیت یک منطقه در یک بازه زمانی تاریخی را شناسایی کنیم و به موردی پی ببریم که اگر این وقایع تکرار شود، چه بخش‌هایی از جهان و کشور ما خشک و یا پربارش خواهد شد و یا چه مناطقی زودتر از جمعیت خالی خواهند شد و مهاجرت ها به چه مناطقی صورت خواهد گرفت. لذا زیر ساخت‌ها و سرمایه‌گذاری‌های کلان در کشور در مناطقی صورت گیرد که کمتر متاثر از تغییرات اقلیمی خواهند بود.
لک، علم کواترنری را یک علم جهانی دانست که برای مطالعه آن نیاز به مطالعه کل جهان است، ادامه داد: ما باید داده‌های جهانی را دریافت کنیم و داده‌های مربوط به اقلیم ایران را نیز با جهان به اشتراک بگذاریم تا بتوانیم الگوی واحدی را برای کره زمین ترسیم کنیم؛ چون برای کره زمین، مرزهای جغرافیایی تعیین‌کننده نیست.
وی افزود: در کنفرانس کواترنری که برگزار کردیم، محققانی از کشورهای مختلف از جمله استرالیا، ژاپن، چین، کره، ایران، ارمنستان، ترکیه، فرانسه، آلمان و سایر کشورها به صورت حضوری و آنلاین حضور یافتند و آخرین یافته‌ها، فناوری‌های نوین و دستاوردهای خود را در علم کواترنری به اشتراک گذاشتند و در مورد پروژه‌های مشترک کاربردی مورد نیاز جهان گفتگو کردند. به دلیل محدودیت در برخی نیازهای آنالیزهای ایزوتوپی و سن‌سنجی، این همکاری‌ها پوشش خوبی برای ارتقای سطح علمی پژوهش‌ها فراهم خواهد کرد.
رئیس انجمن کواترنری با بیان اینکه محققان ایرانی نیز در این کنفرانس یافته‌های خود را به اشتراک گذاشته‌اند، خاطر نشان کرد: تصور ما بر این است که با این گردهمایی بتوانیم برنامه‌ همکاری‌های مشترکی را ترسیم کنیم تا بر اساس آن در مرز دانش، تحقیقاتی را اجرایی کنیم که قادر است به محیط زیست کشور و دنیا کمک کند.
کابوس زمین در دو دهه اخیر با تغییرات انسان‌ساخت
عضو هیات علمی پژوهشکده علوم زمین در پاسخ به این سؤال که آیا زمین ما تغییراتی که در دو دهه اخیر داشته در هیچ دوره‌ای تجربه کرده است، گفت: کره زمین همیشه و همواره دستخوش تغییرات بوده و هست. برای مثال در هولوسن یعنی ۱۲ هزار سال اخیر تغییرات دمایی به کرات و حدود ۴ درجه نوسان روی زمین ایجاد شده است.
وی ادامه داد: تحقیقات دانشمندان ایران و جهان حاکی از آن است که تغییرات هزاران ساله برای مثال خشک شدن دریاچه‌ها و تالاب‌ها، تبدیل به تغییرات یک و یا دو دهه شده است؛ به این معنا که اگر زمانی ما به طور طبیعی دو هزار سال نیاز داشتیم که کره زمین با چالش‌های آب، بارندگی، فرونشست، خشکی دریاچه‌ها و کویرزایی مواجه شود، اکنون تبدیل به یک دهه شده است.
این محقق تاکید کرد: هیچ‌گاه زمین نمی‌تواند در مدت یک دهه این تغییرات را تحمل کند، بنابراین اگر دریاچه و یا تالابی در حال خشک شدن است و یا فرونشست زمین رخ می‌دهد و یا با بحران‌های آب مواجه هستیم و سطح آب‌های زیر زمینی به شدت کاهش یافته است، در دوران مختلف زمین‌شناسی نیز رخ داده است، به گونه‌ای که تالاب‌های ما چندین بار خشک و مجددا آبگیری شده است، ولی برای پر آب شدن آنها نیاز به زمان های طولانی و فراتر از یک نسل است.
وی اضافه کرد: زمانی که رسوبات رودخانه‌ای روی رسوبات خشک شده یک دریاچه یا تالاب قرار می‌گیرد، حوضه با نرخ بسیار ملایمی آرام آرام فرو می‌نشیند و فضای مناسب برای آبگیری ایجاد می‌شود، ولی رخ دادن این روند به زمان‌های زمین‌شناسی نیاز دارد و حدود هزاران سال به درازا خواهد کشید. هرگز در یک دهه نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که این تغییرات رخ دهد، بنابراین آنچه که روشن است، این خواهد بود که مدیریت بسیار هوشمند، با دانش روز و کارآمد برای توقف و کند کردن روند فاکتورهای مختلف طبیعی و انسانی روی محیط زیست مورد نیاز است.

شدت و ضعف تغییرات زمین
عضو هیات علمی پژوهشکده علوم زمین با بیان اینکه اتفاقاتی که اخیرا روی کره زمین بر اثر گرمایش جهانی در حال رخ دادن است، در همه مناطق دنیا به شکل خاصی خود را نشان می‌دهد، گفت: مناطق اقیانوسی، ساحلی، دریایی، شمالی و جنوبی و مرکز کره زمین هر کدام به نحو خاصی اثرات گرمایش زمین را نمایان می‌کند.
لک ادامه داد: اطلاعات ایران در این زمینه که اقلیم ایران متاثر از کدام جبهه آب و هوایی است، کامل نشده است، ولی در این زمینه پروژه مشترک بین‌المللی مصوب شده است.
به گفته این محقق، این پروژه تحقیقاتی به صورت مشترک با معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری و دانشگاه برمن آلمان، سازمان زمین‌شناسی و کرسی یونسکو در مخاطرات ساحلی در دستور کار قرار گرفته است.
رئیس انجمن کواترنری ایران افزود: در این مطالعات با استفاده از مغزه‌هایی که از پلایاهای جازموریان، گاوخونی و سایر نقاط برداشت خواهد شد، گذشته محیط زیست، بازسازی و بر اساس داده‌های به دست آمده الگوی دیریته اقلیم ایران، بازسازی و شرایط آب و هوایی آینده مدلسازی خواهد شد.
به گفته این پژوهشگر، یافته‌های حاصل از پروژه‌های مشترک بین‌المللی ضمن آموزش نیروهای جوان کشور با آخرین دانش و فناوری روز دنیا، به مقایسه یافته‌های مختلف از کشورهای مختلف می پردازد و وضعیت مناسبی را برای آینده کره زمین به تصویر خواهد کشید.

*