پنج دلیل ویرانگری «مونسون»

جام جم: بارش‌های تابستانه آن‌‌هم با این حجم از سیلاب برای بسیاری از مردم و حتی کارشناسان و دولتی‌ها عجیب و باورنکردنی بود. تا قبل از این،سیستان‌وبلوچستان و هرمزگان شاهد بارش‌های موسمی منجر به سیلاب بود اما به گفته صادق ضیائیان، رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا و احد وظیفه، کارشناس هواشناسی و رئیس مرکز خشکسالی، حالا پهنه بسیار وسیعی از کشور، تحت‌تاثیر سامانه بارشی مونسون چنین حجمی از بارندگی و سیلاب را تجربه‌ کرد. تجربه‌ای که البته بسیار گران تمام شد و علاوه‌ بر تخریب، جان بیش از ۷۰ نفر را براساس آخرین آمارها گرفت. این‌که چرا چنین سیلابی از شمال تا جنوب و شرق تا غرب کشور را درنوردید، سوالی بود که جام‌جم از کارشناسان پرسید.
 

اداره هواشناسی می‌گوید هشدارهای قرمزی‌ که روزهای قبل درخصوص سیلابی‌شدن رودخانه‌های فصلی، جاری‌شدن روان‌آب‌ها و آبگرفتگی معابر صادر کرده، همچنان به قوت خود باقی است و سامانه بارشی مونسون ممکن است دوباره در شهر یا روستایی سیلابی ویرانگر راه بیندازد. موضوعی‌ که صادق ضیائیان، رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا نیز آن را تایید می‌کند و می‌گوید که سامانه مونسون و تزریق رطوبت شدید به کشور باعث شد مناطق وسیعی از ایران درگیر بارش‌های تند و سیل‌آسا شود. او توضیح می‌دهد که وجود این پدیده به همراه ناپایداری‌های محلی‌ که ناشی از مکانیسم حاکم بر جو روی مناطق مختلف بود، موجب ریزش باران شدید در بازه زمانی محدود شد. بارش‌هایی‌ که به گفته او باعث ایجاد روان‌آب‌ها و سیلاب‌هایی می‌شود که بسیار ناگهانی و مخرب است.

آن‌طور که ضیائیان‌ توضیح می‌دهد، مونسون هرساله در بخش‌هایی از سیستان‌وبلوچستان، جنوب ‌کرمان، هرمزگان، فارس، بوشهر و حتی خوزستان باعث ریزش باران می‌شد، اما این بار بسیار متفاوت بود و نه‌تنها مناطق وسیعی از کشور را درگیر کرد، بلکه رطوبت ایجادشده باعث ریزش باران در بخش‌های مرکزی و شرق ‌کشور نیز شد. رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا دلایل وقوع این سیلاب را در ساخت‌وساز و دخل‌وتصرف در حاشیه و حریم رودخانه‌ها می‌داند و می‌گوید: ممکن است پنج سال هیچ بارشی نداشته باشیم، اما روزی در آن منطقه آب جریان پیدا کند، پس با دخل‌وتصرف، قطعا متحمل خسارت خواهیم شد. در سابقه ذهنی خود به یاد ندارم که در تابستان با چنین پهنه وسیعی از بارش روبه‌رو شده باشیم. مونسون قابل پیش‌بینی نیست و چند روز قبل از فعالیت، می‌توان آن را پیش‌بینی‌کرد، اما به‌طورکلی جنوب کشور در سال‌های آینده نیز درگیر بارش ناشی از مونسون خواهد بود.
 

او تاکید می‌کند: برای جلوگیری از عواقب چنین سیلاب‌هایی لازم است به هشدارهای هواشناسی از مراجع مختلف مانند صداوسیما، خبرگزاری‌های رسمی و کانال‌هایی ‌که هواشناسی به‌طور رسمی در فضای مجازی ایجاد کرده است، توجه و از دخل‌وتصرف در طبیعت به‌ویژه در حریم رودخانه‌ها خودداری‌ کنیم.
 

احد وظیفه، کارشناس هواشناسی و رئیس مرکز خشکسالی نیز در ابتدای توضیحاتش درخصوص علل وقوع سیلاب به فرسایش خاک به علت ضعیف‌شدن پوشش گیاهی ناشی از خشکسالی و همچنین چرای بیش از حد دام در علفزارها و چراگاه‌های مناطق کوهستانی اشاره‌ کرده و می‌گوید که این مشکلات باعث شده تا خاک توان کمتری برای جذب باران داشته باشد.
 

ساخت‌وساز در مصب رودخانه و حاشیه آن علت دیگر جاری‌شدن سیلاب است که وظیفه به آن اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: در بسیاری از نقاط سیل‌زده، رودخانه‌ای نیست و یک کانال وجود دارد و درواقع سیلاب از کانال عبور می‌کند. وقتی عرض رودخانه را کم و دیوارکشی‌ کرده و پیچ‌وتاب رودخانه را ازبین‌می‌بریم تا باغ و ویلا بسازیم، طبیعی است ‌که سیل جاری شود، چون کارکرد طبیعی رودخانه ازبین‌رفته‌است. درحالی‌که می‌توانیم سیلاب بدون خسارت هم داشته باشیم. اگر دخالت‌های انسان در طبیعت نبود، آب حاصل از سیلاب به‌جای ویرانگری، پشت سد یا دریاچه جمع می‌شد، اما با تعبیه‌ کانال، کاهش عرض رودخانه و احداث پل‌های غیراستاندارد، کاری‌ کرده‌ایم که آب ارتفاع بیش از حد مجاز بگیرد و با این چگالی و حجم گل‌ولای مشخص است که قدرت تخریب سیل افزایش می‌یابد. برخی از سیل‌ها ممکن است هر ۱۰یا حتی ۵۰سال یک‌بار اتفاق بیفتد. هرچه سیلاب شدیدتر باشد، زمان تکرارش نیز طولانی‌تر است. هر رودخانه‌ای حریم طبیعی و مرزبندی دارد. توان گذردهی آب توسط رودخانه‌ها باید حفظ شود، اما با دخالت انسانی عملا این توان مختل شده است. وظیفه، مسئولیت نظارت بر حریم رودخانه‌ها را وظیفه شهرداری‌ها و دهیارها می‌داند. او معتقد است این دو نهاد نباید اجازه دهند افراد به مرز طبیعی رودخانه‌ها تجاوز کرده و اقدام به ساخت‌وساز کنند. به گفته او، صرف این‌که دو سال بارش باران نداشتیم، دلیل منطقی برای ساخت‌وساز نیست و نباید حق طبیعی رودخانه را سلب ‌کنیم.
 

این کارشناس هواشناسی، فقیرشدن خاک را از نتایج ویرانگر سیلاب می‌داند و توضیح می‌دهد که برای رفع این معضل باید پوشش‌گیاهی مناطق بالادست را حفظ و استانداردها را رعایت‌ کنیم تا خاک حاصلخیز مملکت شسته نشود. اینجاست که به تاکید او، توجه به آبخیزداری و حفاظت از خاک اهمیت پیدا می‌کند.

دکتر مهدی زارع، عضو هیات‌مدیره انجمن مخاطره‌شناسی ایران هم برخی رفتارهای هموطنان را از دلایل مرگبار بودن بارندگی‌های مونسون اعلام کرد و گفت: متاسفانه مردم نمی‌دانند در مقابل سیل آسیب‌پذیر هستند. نکته‌ای که البته گذشتگان بسیار از آن اطلاع داشتند، اما مردم امروزی از آن آگاه نیستند.
 

سلفی‌گرفتن، فیلم‌گرفتن و تماشای سیل هنگام جاری شدن سیلاب یکی از بدترین‌ کارهایی است که مردم انجام می‌دهند. همین مسأله باعث می‌شود تا در رسیدگی نیروهای امدادی تخصصی به افرادی‌که در سیلاب یا زیر گل‌و‌لای گرفتار شده‌اند، اختلال جدی ایجاد شود و شانس نجات حادثه‌دیدگان به‌شدت کاهش پیدا کند.
 

وی ادامه داد: برخی از مردم نیز با این‌که هواشناسی هشدار می‌دهد ممکن است در آن ناحیه سیل جاری شود اما باز هم شاهدیم حتی با خودروهای خود به آن محل تفریحی می‌روند یا اصلا هشدارها را جدی نمی‌گیرند. به‌جز مردم، گروهی از مسئولان و تیم‌های روابط‌عمومی آنان نیز مشکل ایجاد می‌کنند. علاقه به فیلم و تصویر گرفتن به آنها نیز سرایت کرده است. همین حضور آنها باعث می‌شود تا باز هم در روند نجات آسیب‌دیده‌ها اختلال ایجاد شود. نیروی انتظامی نیز باید حضور مردم را در مناطق حادثه‌خیز ممنوع کند. مثلا در روستای مزداران فیروزکوه چون حادثه در یک دره مشخص است، نیروی انتظامی به‌راحتی می‌تواند مسیر را مسدود و مانع از تردد مردم شود. شرایط به‌گونه‌ای است که آمار تلفات امسال از تلفات سال گذشته هم در حال جلو زدن‌است. زارع تاکید کرد: هشدارهای هواشناسی در حال حاضر به صورت‌کلی است‌ که مسأله‌ساز است. تا زمانی‌که هشدارها به صورت نقطه‌ای به مردم و مسئولان داده شود، شاهد افزایش تلفات خواهیم بود. جمله خانم دکتر تاجبخش که گفته بود دره امامزاده داوود دستکاری شده است، دقیق نیست. در امامزاده داوود و در ۱۰۰سال اخیر، سه بار سیل سهمگین جاری شده است. وقتی می‌دانیم منطقه سیلاب‌خیز است، چرا باید در آن نقطه ساخت‌و‌ساز کنیم اما می‌بینیم که بتون‌ریزی کرده و ساخت‌و‌ساز می‌کنند. امیدواریم که به این هشدارها توجه شود.